1838 YILINA AİT AFYONKARAHİSAR ŞEHİR PLANI VE HARİTASI-3

(Dünden Devamı)
Yerleşim alanı sınırları: Afyonkarahisar şehrinin 1838 yılındaki halini günümüze aktaran haritaya bakıldığında, şehrin yerleşim alanının sınırlarının şu şekilde olduğu görülmektedir: Olucak mezarlığı ve yakınlarındaki çeşmenin hemen alt kısmından başlayan ve Hıdırlık boyunca Örenbağ’a kadar giden bir hat buradan aşağı dönerek, Cenkçi ve Kadınana mezarlıklarını dışarıda bırakarak ilerlemekte ve sağa dönerek Kasımpaşa (Kayadibi) mezarlığına ulaşmaktadır. Kayadibi mezarlığı boyunca ilerleyen hat, kaleye yönelerek Yarenler mezarlığını dışarıda bıraktıktan sonra kalenin batı ucuna ulaşmakta ve buradan tekrar Olucak sırtlarına varmaktadır. İşte şehrin yerleşim alanı, 1838 senesi itibariyle bu belirtilen hatların arasında kalan bölgedir.
Akarsular: Haritada, Olucak-Taşpınar kaynaklarından doğan, şehir içinden geçerek ovaya doğru akan ve 1890-1895 yılları arasında yapılan çalışmayla üzeri kapatılan dere görülmektedir. Dere şehrin ortasından geçerek eski Kadınana mezarlığını sağında bırakarak aynı mezarlığın batı ucundan devamla ovaya inmekte ve Cirit Kayalığına ulaşamadan ovada kaybolmaktadır. Derenin Taşpınar kaynağı ve daha sonra şehir içinde ikiye ayrılarak İmaret Camii istikametine yönelen kolu belirtilmemiştir.
Dini amaçlı yapılar: 1838 yılı itibariyle harita da, dini yapılar arasında yer alan Abdurrahman Camii (Fischer, Abdurrahim (Mısri) Camiini bu isimle plana kaydetmiştir), Abdikadı Camii, Burmalı Camii, Hacı Mahmut Camii, Mahkeme Camii, At Pazarı Camii, İmaret Camii, Örenbağ Camii(?), Belmescit Camii, Akmescit Camii, Kuyulu Camii ve Ulu Camii belirtilmiştir. Bunun yanında Ermenilere ait Meryem Ana kilisesi de haritada işaretlenmiştir.
Kale etrafında gösterilmiş, ama neresi olduğu belirtilmeyen işaretlemelerde yapılmıştır. Bunların dışında, örneğin Ulu Cami ve Kuyulu Cami işaretlenerek ve isimleri yazılarak harita belirtilirken buraya yakın önemli bir yer olan Mevlevihane’nin gerek işaretleme ve gerekse de yazılarak gösterilmemiş olması ise üzerinde durulması gereken bir husus olarak değerlendirilmelidir. Dini yapıların dışında “Saray” olarak belirtilen paşa sarayı da ayrıca gösterilmiştir.
Mezarlıklar: Şehirde çok sayıda mezarlık alanı vardır. Ancak mezarlıklar haritada genel olarak işaretlenmiş, hangi dine ait mezarlık olduğu belirtilmemiştir. Bunu elimizdeki diğer bilgilerin ışığında bilmekteyiz. Buna göre Kadınana Mezarlığı, İmaret camiini geçtikten sonra Örenbağ alt kesimlerinde Cenkçi Mezarlığı (Sanat Okulu civarı), kale eteklerinde Yarenler Musalla Mezarlığı, Olucak Mezarlığı, Sarıkız Kayası eteklerinde Kayadibi Mezarlığı ile bugünkü yeşil yol civarlarına tesadüf eden ve Ermenilere ait olduğu bilinen Ermeni Mezarlığı haritada gösterilmiştir.
Coğrafi oluşumlar: Afyonkarahisar’a ait herhangi bir fotoğraf veya resmin üzerinde Afyonkarahisar ismi yazmasa dahi bakıldığında bu yerin Afyonkarahisar olduğunu rahatlıkla söylememizi sağlayan, şehrin doğal birer işaret taşları olan ve üzerinde surların bulunduğu kale “eski kale harabeleri” ifadesiyle, Cirit Kayalığı, Sarıkız Kayalığı, Ilıpınar Kayalığı ve diğer birkaç daha küçük kayalık haritada özenle işaretlenerek çizilmişlerdir. Haritada belirtildiği şekliyle kalenin surları, şehrin 500 feet üstündedir.
Haritaya göre şehrin etrafı “kuşak” olarak ifade edilen geniş tarım arazileri ile çevrelenmektedir. Bu alanların dışı ise ova tabanından aniden yükselen kayalıkların oluşturduğu sınırın dışında kalan bölgeler olarak tanımlanmıştır.
Yollar: Aynı haritada yollara da yer verilmiştir. Buna göre Keltepe-Muttalip istikametinden gelen yol şehrin yaslandığı tepelerin eteklerinden Örenbağ’a ve oradan da hıdırlığa ulaşarak Deper istikametine keskin bir dönüş yapmaktadır. Şehrin içinden gelen ayrı bir kolda bu yolla Hıdırlık sırtlarında birleşmektedir. Akşehir’e giden yol olarak gösterilmiştir. Bu yol aynı zamanda eski Deper yolu olarakta bilinmektedir. Bugünkü Kurtuluş caddesini ve Adnan Menderes Bulvarının temelini teşkil eden bir başka yolda gene Akşehir yolu olarak haritada belirtilmiştir.
Ayrıca bu yol üzerinde “tekke” ve biraz daha devamında “çeşme” olarak iki yer belirtilmiştir. Bu tekke olarak belirtilen nokta “Devrane Sultan” türbesi ve Çeşmenin ise “Akçeşme” olması kuvvetle muhtemeldir.
 Şehir planında yaklaşık olarak bugünkü Ambaryoluna tesadüf eden bir yol ise Bolvadin yolu olarak gösterilirken, bugünkü maliye kavşağından geçerek filli kavşak istikametinde ilerleyen bir başka yol ise Ambanaz yolu olarak işaretlenmiştir. Bu yolun Sarıkız Kayalığı bitiminde tekke olarak belirtilen nokta ise “Şehreküstü” türbesidir. Bugünkü Milli Birlik Caddesi devamından Kızılburun mevkisini geçerek devam eden yol ise Kütahya yolu olarak kaydedilmiştir.
Sonraki yıllarda yaşanacak savaşlar neticesinde Balkanlar, Kafkasya ve Girit gibi yerlerden göç etmek zorunda kalacakların yerleştirileceği Mecidiye ve Hamidiye mahalleleri henüz oluşmamış ve 1838 yılında bu mahaller boş alan olarak görülmektedir.