1896 SENESİ TİCARET YILLIĞINA GÖRE AFYONKARAHİSAR’DA İDARECİLER, MESLEKLER VE TÜCCARLAR

Jacop De Andria tarafından hazırlanıp, yine İzmir’de “Indicateur des professions commerciales et industrielles de Smyrne, de l’Anatolie, des côtes, des îles, etc.”1 İzmir, Anadolu, Sahiller ve Adalarda Ticari ve Endüstriyel Meslekler Dizini adıyla yayınlanan 1896 senesi ticaret yıllığının, Jacop De Andria’nın bir önceki yıl yayınladığı ticaret rehberine göre vilayet ve sancaklarla ilgili daha kapsamlı ve genişletilmiş bilgiler verdiğini görmekteyiz. 1895 yıllığında olduğu gibi girişte Osmanlı Padişahı Sultan II. Abdülhamit Han’a ve akabinde hükümette görev alan devlet adamları ve görevlerine değinilmiştir.
“İmparatorluğun sınırları içerisinde yaşayan nüfus 33.920.000 kişi ve yüzölçümü 6.489.884 Km2 olarak belirtilmektedir. İzmir, Konya, Ankara, Bursa, Halep, Şam, Bağdat, Diyarbakır, Mekke, Kudüs, Edirne, Selanik, Yanya, Üsküp, Filibe, Mostar ve Saray Bosna, İmparatorluğun önde gelen önemli şehirleridir”2
Alfabetik sıra ile İzmir ile ençok ilişkisi olan şehirler yı1lığın ikinci bölümünde sıralanarak, bu yerlerin mevcut ticari ve idari durumları ile ilgili bilgilerin verildiğini görmekteyiz. Afyonkarahisar Sancağı da İzmir ile ticari ve idari ilişkileri bulunan bu şehirler içerisindedir. 1896 Ticaret Rehberine göre:
Afyonkarahisar (Karahisar-ı Sahip Sancak Merkezi): Büyük miktarlarda afyon üretilen, halı dokuma atelyeleri, demir kromat madeni ve üç yıldır Synada’da (Şuhut’ta antik şehir) Fransız Baron H. Shwitther tarafından işletilen mermer ocaklarının bulunduğu 33.000 nüfuslu gelişmekte olan bir şehirdir.
Mutasarrıf: Hamdi Paşa,
Garnizon Komutanı: Hami Paşa
Defterdar: Hakkı Efendi
Amme Borçları Müdürü: Ahmet Efendi
Reji Müdürü: Vehbi Efendi
Posta ve Telgraf Müdürü: Osman Efendi,
Belediye Başkanı: Hacı Bekir Efendi.
20 mahalle mektebi, 1 Rüşdiye ve 1 İdadi dahil olmak üzere 1.600 öğrencinin okuduğu toplam 30 okul ile toplam 180 kız ve erkek öğrencisi bulunan 1 Ermeni okulu vardır.
İhracatı: Afyon, kalay, yün, hububat, üzüm, mum ve makine yağı üretiminde kullanılan bir malzeme çeşidi ile maden suyudur.  
İthalatı: Kahve, şeker, pirinç, yağlar, cam, demir, vs.
Avukatlar: Hacıyan Stepan, Naz Kürkçüyan, A. Marangozyan, B. Meymeryan, Mustafa Efendi, Necati Efendi, Oh. Sarafyan.
Döviz-Alım Satımı: Agopyan Hacı Agop, S. Aslanyan, K. Maraşlıyan, G. Tahtalıyan.
Ayakkabıcılar: M. Bursalı, Varbetyan Kardeşler.
Saatçiler: Ar. Asilyan, Tahvor Verbetyan.
Hotel: Pargamyan ve Kalustyan tarafından tutulan Otel (Şehir dışında).
Sanayiciler: K. Altınyan, Avakyan Kardeşler, Şirinyan Kardeşler, T. Şirinyan ve Şti., Düğmeciyan Kardeşler, Hacı İzzet, Kesrizadé Emin, Sarafyan Kardeşler.
Doktorlar: Ag. Arabyan, R. Kavalcıyan, Belediye Tabibi Neşet Efendi, J. Zambulis.
Tüccarlar: C. Abroyan, Agopyan Kardeşler, Agopyan A. Agop, Akosmanzade Hüseyin, K. Altınyan, Aslanyan Kardeşler, Avadikyan Kardeşler, Oh. Avakyan, Şirinyan Kardeşler, Agop Dedeyan, Cafer Mahmudzade, C. Donelyan, Dostumzade Hacı Mehmet, Düğmeciyan Kardeşler, Hacı Köle, Hacı Mürseloğlu, Hacı Nasreddinoğlu, Hacı Tiryakioğlu, Işılyan Şti., Işılyan Kardeşler, K. Işılyan, Mosses Karayan, Serkis Karayan, Meymarbaşıyan Kardeşler, Meymaryan Şti., K. Mızrakyan, Muncuzade Mehmet, Nersesyan Kardeşler, Oh. Nigosyan, Serkis Papazyan, K. Pergamyan, Oh. Pergamyan, Oh. Şahinyan, Artin Saratyan, Çakır Hacıyan, Çolak Kadir, K. Çorcalıyan, Oh. Tokatlıyan, P. Topalyan, Tütüncüyan Kardeşler, Serkis Tütüncüyan.
Kuyumcular: Eskici Avedikyan, Karabet Marangozyan.
Kürk: İbrahim Kalfa, D. Kurdyan.
Eczacılar: P. Keleci, K. Simon.
Fotoğrafçı: Aliksan.
Terziler: Avakyan Kardeşler, E. Avedyan, A. Magaryan
Züccaciye ve Demirci: Hacı İzzet, Kiseoğlu Mehmet.3
1896 yıllığında bağlı kaza merkezlerinden Bolvadin ve Sandıklı kazaları ile ilgili olarak ta şu hususlara değinildiğini görmekteyiz:
Bolvadin (Karahisar Sancağına bağlı Kaza): 6.000 nüfuslu küçük bir kasabadır.
Ürünleri: Büyük oranda sığır, yün, afyon vb. ürünlerin ticareti yapılmaktadır.
Sanayi: Halı dokuma
İthalat: Pirinç, şeker, kahve, cam, metal vb.
Tüccarlar: Hacı Battal, Hacı Hasanzade, Hacı Mısırzade, Hacı Süleymanzade, Manavzade, Abdulkadir, Mahmudzade Kardeşler, Tekelzade, Yakubzade Hacı Ali.4
Sandıklı (Karahisar Sancağına bağlı Kaza): Geyikler (Dinar), Şeyhlu (Çivril) ve Dazkırı nahiyeleri dahil olmak üzere 10.000 nüfuslu, dikkate değer şehir bir şehirdir. Dört mahalle mektebi ve iki okul vardır.
İhracat: Buğday, arpa, darı, susam, haşhaş, yün vb.
İthalat: Şeker, pirinç, sabun vb.dir
Toptancılar, Üreticiler: Ali Beyzade, Ali Efendizade, Evrenoğlu Kardeşler, Gömcüyan Kardeşler, Hacı Bazarlıoğlu, Hacı Burunoğlu, Hacı Bülbül, Hacı Hekimoğlu, Karakulyan Kardeşler, Karagözzade, Gevrekzade, K.Martmanyan, Müftüzade, Onbaşızade, Sabakbellizade, Tobok Tatlıyan, Çavdarzade, Yeğenzade, Yemencizade, Gaspar Sobacıyan.5
1896 yıllığının Afyonkarahisar Sancağına ilişkin bilgilerinin daha geniş olduğu, fakat sancağa bağlı kazalarla ilgili bilgilerin fazla ayrıntı içermediği düşünülebilir. Bağlı kazalarla ilgili olarak, üretici ve tüccarlar ile kazaların kendi ürettikleri ve dışarıdan aldıkları mallar belirtilmiştir.

KAYNAK :
1İndicateur des professions commerciales et industrielles de Smyrne, de l’Anatolie, des côtes, des îles, etc.. 1896. Jacop De Andria.
2a.g.e. Jacop De Andria Yıl:1896 Bölüm I, Sayfa 1
3a.g.e. Jacop De Andria Yıl:1896 Bölüm II, Sayfa 4-5
4a.g.e. Jacop De Andria Yıl:1896 Bölüm II, Sayfa 13
5a.g.e. Jacop De Andria Yıl:1896 Bölüm II, Sayfa 54