Gravür, ağaç, metal ve benzeri bir maddenin yüzeyini değişik renkte boyalarla boyadıktan sonra yer yer kazıyarak, oyarak resim yapma ve bu kalıpla resim basma tekniği, sanatı olarak tarif edilmektedir. Ortaya çıkışı yaklaşık olarak onbeşinci yüzyıla kadar dayanmaktadır.
Batılı seyyahların Osmanlı Devletine seyahatler düzenleyerek gezip, görme ve bilgi toplama heves ve istekleri özellikle 18 yy sonlarında artmaya başlamış ve 19.yy ile birlikte iyice çoğalmıştır. Bunda Osmanlı toprakları hakkında daha çok bilgi sahibi olmak isteyen akademilerinin, batılı devletlerin ve önde gelen aristokrat kesimin etkisi çok olmuştur.
Bu gelen seyyahlar gözlemlerini ve edindikleri bilgi ve belgeleri daha sonra raporlar halinde ülkelerindeki yetkililere sunmuşlar, bazıları da bu seyahatlerini kitap olarak yayınlamışlardır. Bazı seyyahlar kendileri çizim yaparken, Tchihatcheff gibi bazılarıda yanlarında getirdikleri ressamlara gezip gördükleri ilginç yerlerin anıtların, aralarında Afyonkarahisar’ında olduğu şehirlerin ve harabelerin resimlerini çizdirmişlerdir. Şimdilik bilinen en eski Afyonkarahisar gravürü Alman bilim adamı ve gezgin Carsten Niebuhr (1733-1815) tarafından 1766 yılında çizilmiş olan gravürdür.
CarstenNiebuhr Gravürü
Niebuhr tarafından 1766’da çizilen Afyonkarahisar gravürü ve kent planı.
Carsten Niebuhr uzun süren hazırlıkların ardından 7 Ocak 1761’de, Danimarka kralı adına Kopenhag’dan hareket eder. Kafilesinde bir doğa bilimci, bir filolog, bir doktor ve bir bakır oymacısı da vardır.
Yaklaşık olarak yedi yıl sonra, 20 Kasım 1767’de Kopenhag’a geri döner. Seyahati boyunca kaydettiği araştırma sonuçları ve diğer bilgiler “Arabistan’a ve Diğer Çevre Ülkelere Seyahat Açıklaması” adlı eserinin ilk cildinde 1774’te, ardından1778’de ikinci cildinde yayınlanır. Üçüncü cildi ise onun ölümünden sonra ancak yayınlanır.1
Eserinde gittiği ülkeler hakkında verdiği bilgiler yanında, haritalara, şehir planlarına, yerleşim yerlerinin resim ve gravürlerine de yer vermiştir.
Carsten Niebuhr 1766 yılının son günlerinde Afyonkarahisar’a gelir. Afyonkarahisar’ın bilinen ilk gravürünü bu sırada çizer. O sırada tahtta Sultan III. Mustafa (1757 – 1774) vardır. Gravüründe şehrin genel bir görünümünü yansıtan Niebuhr, şehrin kuşbakışı bir yerleşim planını da çizer.
Niebuhr, gravüründe kale ve etrafındaki yerleşimi, şehre gelen yolları gösterir. Evlerin, binaların mimari özelliklerine dair ayrıntılar ise görülmemektedir. Camiler ve kale üzerindeki surlar dikkat çekmektedir. Evlerin tamamına yakını düz ve toprak damlı olarak resmedilmiştir. Niebuhr, Afyonkarahisar gravüründe biraz abartıya kaçmıştır. Çiziminde şehri ve kaleyi olduğu haliyle değilde, hayalindeki bir masal şehrini resmeder şekilde aktarmıştır. Kale olduğundan ince ve uzundur. Kalenin surları ve burçları ise Avrupa kale ve şatolarını andırmaktadır. Evler birbiri üzerine yığılmış gibi görünmektedir.
Niebuhr’un yaptığı gravürü destekleyen kuşbakışı Afyonkarahisar şehir planında ise o dönemki şehir yerleşim alanı ve mahalleler arasındaki ana sokaklar gösterilmiştir. Yine planda numaralandırma yapmak suretiyle:
– Bir numara ile Afyonkarahisar kalesi ve surlarını,
– İki numara da “Paşa Konağı” ifadesiyle Karahisar-ı Sahip valisinin kullandığı binanın yerini,
– Üç numara ile şehrin sırtını yasladığı hıdırlık ve devamındaki tepelik alanlarda üzüm bağlarını işaret etmiştir. Dolayısıyla bundan o tarihlerde şehri çevreleyen hıdırlık sırtlarında bugün artık hiç biri olmayan üzüm bağlarının mevcut olduğu sonucunu çıkarmaktayız.
Niebuhr’un şehir planında, Taşpınar ve Olucak’tan çıkan kaynakların birleşerek ovaya doğru aktıkları görülmektedir. Ayrıca planda şehrin birer doğal işaret taşı diyebileceğimiz Cirit, Sarıkız ve Ilıpınar Kayalıkları da dikkat çekmektedir.
Ali Bey El Abbasi Gravürü
Ali Bey El Abbasi’nin 12 Ekim 1807 tarihli Afyonkarahisar gravürü
Domingo Badia y Leblich, Abbasi Halifelerinin soyundan gelen Ali Bey el Abbasi kimliği altında,19. Yüzyıl başından itibaren Afrika ve Asya’da Fas, Trablus, Kıbrıs, Mısır, Arabistan, Suriye ve Anadolu’da seyahat eder. Seyahatleri sırasında 1807 yılında Afyonkarahisar’a gelir. Seyyahın kimliği tartışmalıdır. Kullandığı Ali Bey adı kendisine büyük kolaylık sağlar ve gittiği yerlerde insanlarla rahatça irtibat kurmasına imkân verir. İspanya Devleti ya da Napolyon Fransa’sı adına bu seyahatlere çıkmış olması muhtemeldir.2
Domingo, 12 Ekim 1807 tarihinde Akşehir üzerinden Afyonkarahisar’a geldiğinde devletin başında Sultan IV. Mustafa (1807 – 1808) vardır. Domingo, Afyonkarahisar’ın içinde çok sayıda camininde bulunduğunu, büyük bir şehir olduğunu, yağışlı zamanlarda şehri çevreleyen dağlardan inen suların Akşehir’deki gibi sokakları birer küçük akarsuya dönüştürdüğünü yazar.
Karahisar Kalesi ile ilgili şu tespitlerde bulunur: Üzerinde eski bir kalenin bulunduğu şehrin güneybatısındaki kayanın, her yönden kesilmiş gibi görünen dikey ve düzensiz prizmaların biraraya gelmesiyle oluşmuş olduğunu, bu haliyle Karahisar kalesinin Cebelitarık kalesine benzediğini aktarır.3
Domingo Karahisar kayalığından ve kalesinden çok etkilenmiş olmalı ki, çizdiği gravürün temeli kale olmuştur. Ancak gravürde kaleyi abartılı bir biçimde resmetmiştir. Kale olduğundan ince ve daha yüksek, zirvesinde yer alan kale surları ise yeni inşa edilmişçesine sağlam ve düzgün görünmektedir. Şehre ve mimari yapılarına yönelik herhangi bir çizim ve ayrıntı yoktur. Sadece gravürün ön planında üç tane yanyana duran düz toprak damlı ve dikdörtgen pencereleri olan evler dikkati çekmektedir. Domingo’nun çizdiği gravür ile okuyucularına biraz gizemli bir hava hissettirmeye çalıştığı düşünülebilir.
Leon De Laborde Gravürleri
Leon De Laborde tarafından Ekim 1826 tarihinde çizilen Afyonkarahisar gravürleri
Fransız arkeolog ve siyaset adamı olan Léon de Laborde (1807-1869), planladığı Doğu seyahatine 1825 yılı sonların da çıkmıştır. Leon De Laborde 6 Ekim 1826 günü Kütahya üzerinden Afyonkarahisar’a gelir. Buradan Afyonkarahisar ve çevresine ayrıca seyahatlere çıkarak araştırmalar yapar. Resim sanatına olan yeteneğini bu seyahati sırasında en iyi şekilde değerlendirerek birçok şehir, anıt ve manzara resimleri çizer.4Anadolu’daki birçok anıt ve şehre ait olan resimleri o dönemlere ışık tutmakta ve ilgi uyandırmaktadır. Afyonkarahisar şehrinin coğrafi ve mimari özelliklerini ve ayrıntılarını en iyi gösteren gravürler arasında Leon De Laborde tarafından çizilenler başta gelmektedir. Bir fotoğraf çekercesine, ne gördüyse onu çizmiştir. Laborde’un Afyonkarahisar şehrine ait bilinen iki gravürü vardır. Birinci gravür, ova tarafından kaleyi ve çevresindeki yerleşimi merkezine aldığı gravürdür. İkincisi de Hıdırlık sırtlarından yine kale ve çevresindeki yerleşimleri merkezine aldığı gravürdür.
İlk gravürde, ön planda görülen Büyük Kadınana Mezarlığı ve içinde toplumun her kademesinden insana ait mezartaşları oldukça dikkat çekmektedir. Mezarlığın bitiminden itibaren sanki şehri çepeçevre kuşatan bir savunma duvarını andıran mezarlık duvarlarının gerisinde evler, camiler ve diğer binalar görülmektedir. Daha gerilerde başta Keltepe olmak üzere diğer tepeler görülebilmektedir.
Gölgelerin yönlerinden dolayı daha iyi bir ışık yakalayabilmek için akşam saatlerinde çizdiği sonucunu çıkarttığımız ikinci gravüründe ise Laborde, yine herşeyi gördüğü gibi çizmektedir. Merkezde yine Karahisar Kalesi, devamında ise ovada uzanan diğer kayalıklar vardır. Kalenin zirvesinde surlar görülmekle beraber, aşağıdan zirveye uzanan dış kaleye ait surların yıkılmış harap vaziyette olduklarıda yine gravüre yansımaktadır. Yerleşim alanlarının merkezinde ise ters U biçimli ve girişinde nizamiye kapısı olduğu hissini veren sağlı sollu binaların bulunduğu büyük bir yapı dikkatlerden kaçmamaktadır. Burasının “Paşa Konağı” denilen ve valilerin oturdukları idare binası olması kuvvetle muhtemeldir. Gravürde görülen bina çatıları genellikle düz toprak damlıdır.
Charles Texier Gravürü
Texier tarafından yapılan 1834 tarihli Afyonkarahisar Gravürü
Fransız mimar, arkeolog ve seyyah olan Charles Texier (1802-1871) ilk olarak1833- 1837 yılları arasında ve ikinci olarakta 1843’te çıktığı seyahatlerle tüm Anadolu’yu dolaşmış ve araştırma, gözlem ve tespitlerinin sonuçlarını daha sonra kitap halinde yayınlamıştır. Texier, Anadolu’nun coğrafyası, kültürü, jeolojisi ve sahip olduğu ekonomik kaynakları hakkında bir hayli bilgi vermektedir. Seyahatleri hakkında yayınladığı eserinde çok sayıda gravür, harita ve plan mevcuttur. Seyahatleri sırasında tarihi değeri ve önemi olan şehirlerin ve yapıların, anıtların ve harabelerin gravürlerini çizmiştir.
Texier’in çizdiği 1834 tarihli Afyonkarahisar gravüründe, sırasıyla Karahisar, Sarıkız, Cirit ve Ilıpınar kayalıkları görülmektedir. Karahisar kalesinin zirvesindeki kale surlarıyla yine aşağıdan zirveye kadarki dış kale surları dikkat çekmektedir. Gravürde ilginç bir husus dikkat çekmektedir. Şöyle ki; Texier’in kendisinden çokta uzun olmayan bir süre önce şehre gelen Leon de Laborde tarafından çizilen gravürde harabe ve yıkılmış halde görülmekte olan ve aşağıdan zirveye ulaşan dış kale surlarının, Texier tarafından yapılan gravürde gayet sağlam ve yeni gibi resmedilmesidir. Ön plandaki boş arazi üzerinde ve soldaki düz çatılı bina üzerinde birkaç insan silüeti dikkat çekmektedir. Şehir mimarisi yönünden baktığımızda şehirdeki binaların mimari özelliklerini yansıtacak ayrıntılı bir çizim olmasa da çizimde görülen binaların yine düz toprak damlı, kerpiçten yapılmış dikdörtgen pencereli evlerden olduğu görülmektedir.5
Alexander Dorogoff Gravürü
Dorogoff tarafından 3-4 Temmuz 1848 tarihleri arasında çizilen Afyonkarahisar gravürü.
Şehrimizin nadir gravürlerinden birini yapanlardan biriside Alexander Dorogoff (1819-1850)’tur. Dorogoff, Rus ressam ve grafik sanatçısıdır. 1845 yılında Kafkasya ve Kırım seyahatlerine çıkar. 1847 yılında Rus jeolog ve diplomat Yegor Kovalevsky’nin (1809-1868) Mısır’a ve Peter Tchihatchef’in 1848 yılında Küçük Asya’ya yaptığı seferlere katılır. Bu seyahatleri esnasında özgün peyzaj çizimleri yapar. 1850 yılında henüz otuz yaşındayken St Petersburg’da Neva Nehri’nde boğulur.
Dorogoff, Rus araştırmacı ve diplomat Peter Tchihatchef’in 1847-1863 yılları arasında Anadolu’nun muhtelif yerlerine yaptığı ilk gezilere katılır. Bu kapsamda 1848 yılı Temmuz ayı başında ikinci defa Afyonkarahisar’a gelen Tchihatchef’in yanında ressam Dorogoff’ta vardır. Dorogoff, Tchihatchef’in araştırma ve inceleme yapabilmek için mola verdiği 3-4 Temmuz 1848 tarihleri arasında Afyonkarahisar şehrinin genel görünümünü gösteren bir gravür çizer.
Karahisar kalesini merkezine alan gravürde, şehrin anayollarından biri olduğu anlaşılan, mezarlık yanından geçen bir yol üzerinde yürüyen insanlar, atlı bir araba, düz toprak damlı evler ve camiler dikkat çekmektedir. Diğer seyyahların çizdiği gravürlerin aksine, Dorogoff’un bu gravüründe insan figürleri dikkat çekmektedir.6
Gravürler yüzyıllar önce bilinmeyen veyahut hakkında çok az bilgi sahibi olunan coğrafyalara, diyarlara gitmenin, görmenin bir yoluydu diyebiliriz. Bu yönüyle gravürler yüzyıllar önce seyyahların seyahat ettikleri diyarlar hakkında anlattıklarını ve yazdıklarını okuyucuların zihinlerinde canlandırmalarını sağlıyordu. Bir nev’i günümüzdeki fotoğraf makinelerinin yaptığı işi yapmaktaydılar.
Yüzlerce yıl önce yapılmış gravürler sayesinde pekçok şehir, eski anıt ve tabiat harikaları hakkında bilgi sahibiyiz. Bu yönüyle gravürler çok önemli bir işleve sahiptirler.
Dip Notlar:
1 C. Niebuhr, Reisebeshreibungnach Arabien und Andern Umliegenden Landern, Hamburg: Friedrich Perthes, 1837, cilt 3 (Tab. Xl) )
2 Ömer Faruk Harman, “HAC”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hac#1 (01.07.2021)
3 Voyages d’Ali-Bey el Abbassi (Domingo Badia y Leyblich) en Afrique et en Asie: pendant lesannées 1803, 1804, 1805, 1806 et 1807. T. 3 / (rédigé parRoquefort). 1814. s.310
4 Laborde, L. de ed., 1838. Voyage de l’Asie mineure , Paris: Didot.
5 Texier, Charles, Asie Mineure: description géographique, historique et archéologiquedes provinces et des villes de la Cher sonnèse d’Asie / par CharlesTexier, Paris 1862.
6 Asie Mineure Description Physique, Statistique Et Archeologique De Cette Contree, Par P. De Tchihatcheff, Premiere Partie, Géographie, Physique Comparee Paris, 1853