AFYONKARAHİSAR’IN İNGİLİZLERCE İŞGALİNDE HİNT BİRLİKLERİNİN ROLÜ

Afyonkarahisar’da 1918 yılı sonlarında başlayan İngiliz İşgali sürerken, 1919 yılı ortalarına gelindiğinde General Milne’nin (1866-1948) emriyle İngiliz ordusundaki kuvvet dağılımlarında genel bir değişikliğe gidilmiş ve bu çerçevede yapılan değişiklikler neticesinde Anadolu’nun birçok yerinde olduğu gibi Afyonkarahisar’a da İngiliz sömürge kuvvetlerinden olan Hint ve Gurkalardan1 oluşan bazı askeri birlikler gönderilmiştir.
İngilizlerin Anadolu’da bulunan işgal kuvvetlerinde yapmak istedikleri kuvvet değişikliği zaman içerisinde Türk askeri makamlarınında dikkatini çekmiş ve bu durum yazışmalara da yansımıştır.
Buna göre, İstanbul’dan alınan gizli bir bilgide, Afyonkarahisar’a İngiliz askerinin sevk edileceği, birkaç gündür de Kadıköy ve Haydarpaşa’dan Eskişehir’e Hindli asker sevk edildiği bildiriliyordu.2
İzmit’te görevli muhabere memurlarından Selahaddin Efendinin gönderdiği bir başka yazıda ise; İngilizlerin Afyonkarahisar ve Eskişehir’e asker sevkiyatı yaptıkları, bu kıtaatın Hindli askerlerden oluştuğu bilgisi verilmekteydi.3 Gelen bilgilere bakıldığında, İngilizlerin kendi askeri kuvvet yapılarında yapmak istedikleri değişiklikler bariz bir şekilde görülüyordu.
General Milne’nin Afyonkarahisar’a Gelişi
1919 yılı Eylül ayı başından itibaren Milne Hattı4 çalışmaları kapsamında İngiliz generali Milne’nin Eskişehir-Konya arasında trenle yolculuk edeceğine dair haberler gelmeye başlar. Nitekim General Milne ve maiyetindeki çeşitli rütbelerden İskoçyalı ve İngiliz zabitan ile İskoçyalı muhafız neferlerin, Konya’ya ve oradan Afyon’a gitmek üzere hareket ettikleri, Eskişehir Mevki kumandanı tarafından, 20. Kolordu Kumandanlığına gönderilen 2 Eylül 1335 (1919) tarihli yazıyla haber veriliyordu.5
23. Fırka Kumandan Vekili Kaymakam Mehmet Tahir Beyin 20. Kolordu Kumandanlığına gönderdiği 5 Eylül 1335 (1919) tarihli yazıya göre; İngiliz Generali Milne 3 Eylül 1335 (1919) tarihinde özel bir trenle ve yanındaki 20 kadar muhafızıyla Afyonkarahisar’a gelir. Burada görevli olan İngiliz askerlerine nişan dağıttıktan sonra aynı gün trenle Konya’ya hareket eder.6
Milne başkanlığındaki İngiliz heyeti geldikleri Afyonkarahisar’da Türk yetkililere buradaki cephanenin Eskişehir’e nakli hakkında bir emir alıp almadıklarını sorarlar. Yetkililere On beş gün zarfında bütün cephanenin trenle Eskişehir’e nakledilmesini, bu zaman içerisinde mutlaka cephanenin naklinin gerçekleştirilmesini ve dağıtılmış olan 120 sandık cephanenin de ortaya çıkarılmasını istediklerini, söylerler.7
Ayrıca, Darülmuallimin ve Mekteb-i İdadi vesair İbtidai mektepleri ihtiva eden binanın, Eylül ayı başlarında tamamen tahliye edilerek buradaki İngiliz kumandanının emrine teslim edilmesini talep ederler.
Aynı gün Konya’ya hareket eden İngiliz heyeti buradaki işgal kuvvetlerini denetledikten sonra Konya’dan ayrılır. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mirliva Ali Fuad Paşa, General Milne’nin Konya’dan İstanbul’a döndüğünü, Afyonkarahisar’daki Hindli askerlere madalya verdiğini, Eskişehir ve Kütahya’daki cephaneliklerin anahtarlarını almalarını ve 15 güne kadar Afyonkarahisar ve Kütahya cephaneliklerinin Eskişehir’e nakledilmesini istediklerini, 6 Eylül 1335 tarihli yazı ile 3. Kolordu Kumandanlığına bildirir.8
General Milne’nin 4 Eylül 1919 tarihinde Sivas’ta başlayacak kongrenin hemen arifesinde ve yine Anadolu’yu dolaşacak olan General Harbord başkanlığındaki Amerikan Askeri Heyetinin yola çıkmasından kısa bir süre önce başta Eskişehir ve Konya arası olmak üzere Anadolu’daki İngiliz birliklerini teftiş görevine çıkmış olması da dikkat çekicidir.
Bu sırada Hint askerlerinin Anadolu’ya sevkine ilişkin yeni bilgiler gelmeye devam etmektedir. Zira Eskişehir Mıntıka Kumandanı Atıf Bey, 20. Kolordu Kumandanlığına gönderdiği 6 Eylül 1335 (1919) tarihli yazısında Haydarpaşa’dan sekiz tren Hind askerinin hareket ettiğini, bunların Kütahya, Karahisar ve Ankara’ya taksim edileceğinin haber alındığını bildirir. 9
Tüm bu bilgilerden, İngiliz heyetinin kendi birliklerinin durumunu yerinde gördükten sonra hiç zaman kaybetmeden mevcut kuvvetlerle değiştirilmek üzere Hint birliklerini göndermeye hız verdikleri anlaşılmaktadır. İngilizlerin Anadolu’ya gönderdikleri yeni Hint birlikleri askeri yetkililer ve ahali arasında İngilizlerin mevcut kuvvetlerini artırdıkları gibi bir düşünceye ve kafa karışıklığına yol açmış olacak ki, ortaya çıkan bu kafa karışıklığını gidermek için 20. Kolordu Kumandanı Mirliva Ali Fuad Paşa; “İngilizlerin Anadolu’ya asker sevk ettiği yolundaki haberlerin asılsız olduğunu, bunun tekzib edilmesini, gerçekte ise olayın İngilizlerin Eskişehir ve Afyonkarahisar’daki İngiliz efradından mürekkep taburun, Hindli bir taburla değiştirilmesinden ibaret olduğunu, kendisi tarafından haber verilmedikçe bu gibi haberlerin tekzib edilmesini” isteyen 7 Eylül 1335 tarihli bir emir yayınlar.10
Afyonkarahisar’ın İşgalinde 1/25. Pencap Piyade Taburunun Bazı Faaliyetleri
Afyonkarahisar’a gönderilen Hint askerlerinin çoğunluğu 25. Pencap Piyade Alayı 1. Taburuna mensup askerlerden oluşmaktaydı. Bunların en önemli görevi Afyonkarahisar İstasyonu ile şehirdeki silah ve cephane depolarını kontrol altında tutmak ve cephane depolarındaki mühimmatı en kısa sürede istenilen yerlere taşınmasını sağlamaktı.
25. Pencap Piyade Alayı
Savaş yıllarında Hindistan’ın tamamı İngiliz idaresinde olup, İran’ın doğu sınırlarından başlayıp bugünkü Pakistan, Hindistan ve Bangladeş’i içine alan oldukça geniş bir coğrafyayı kapsıyordu. 1857 yılında Lahor’da kurulan Pencap Piyade Alayı, Hindistan’ın kuzeyinde İngiliz idaresine karşı çıkan sayısız ayaklanmayı bastırmakta kullanılmış, İngiliz-Afgan savaşlarında görev almış, yine 1897 yılında Hindistan’ın Kuzeybatı bölgelerinde çıkan ayaklanmalara karşı kullanılmıştı. 1911 yılında Çin’de yaşanan devrimin ardından İngiliz çıkarlarının korunması maksadıyla Hong Kong’a gönderilmiş, Birinci Dünya savaşının patlak vermesi üzerine alay Hindistan’a geri dönmüş ve ardından 1917 senesinde Irak cephesine gönderilmiştir. Eylül 1918 tarihinde Selanik’e gönderilen alay mütarekeden sonra aralarında Afyonkarahisar’ında olduğu Anadolu’nun muhtelif yerlerinde görevlendirildikten sonra 1921 yılında İngilizlerce Hindistan’a geri gönderilmiştir.11
1919 yılı Eylül ayı içerisinde bir kısım Hint askeri Afyonkarahisar’da bulunmaktadır. Bunu Eylül ayı başında Afyonkarahisar’a gelen General Milne’nin buradaki Hint askerlerine çeşitli madalya ve takdirnameler vermesinden biliyoruz.
1/25 Pencap Taburu ise 26 Eylül – 8 Ekim 1919 tarihleri arasında yoğun bir çalışmayla hat üzerindeki Kütahya’da bulunan cephaneliklerdeki yaklaşık 100 milyon adet mermiyi ve diğer mühimmatı İngilizlerin daha güvenli gördükleri başta İzmit olmak üzere başka yerlere nakletmiştir.12
Anadolu Demiryolu üzerindeki İngiliz birliklerinin komutanı olan General Solly-Flood gönderdiği 14 Ekim 1919 tarihli bir telgrafla Başkomutanın Kütahya’daki mühimmat depolarında bulunan yaklaşık 100 milyon adet merminin çok kızlı bir şekilde yüklenerek demiryolu vasıtasıyla taşınması nedeniyle 25. Pencap Alayına bağlı birlikleri takdir ettiğini bildirir.13
1/25 Pencap Tabur karargâhı ve bağlı bölüklerinin Afyonkarahisar’a nakline ilişkin 6 Ekim 1919 tarihli bir yazı ile, Alayın 1. tabur karargahının ve bağlı üç bölüğünün Afyonkarahisar’a taşınmasına karar verildiği ve Afyonkarahisar’a taşınma gününün yaklaştığı, Ekim ayının yedisine kadar hareket tarihinin bildirilmesi, taburun nakliyesi için Alayund istasyonunda hazır bekletilmek üzere ne kadar kapalı vagona ihtiyaç duyulacağı gibi hususların netleştirilmesi, İngiliz karargâhı tarafından istenilir.14
Hint taburunun Afyonkarahisar’a taşınmasına yönelik çalışmalar devam ederken, Afyonkarahisar veya Anadolu Demiryolu üzerinde İngiliz garnizonuna bir saldırı olması durumunda yapılacak uygulama ve alınacak tedbirlere ilişkin hazırlıklar çerçevesinde 1/25 Pencap Piyade Tabur Komutanlığı tarafından savunma planları da hazır hale getirilerek, 22 Eylül 1919 tarihli bir yazı ile birliğe bildirilir. Bu emirde, en temel amacın Demiryolu istasyonu ve telgraf bürosunu savunmak, Afyonkarahisar’dan Alayund’a kadar olan demiryolu ve iletişim hatlarını ve mühimmat depolarını korumak olduğu, İngiliz garnizonuna herhangi bir saldırı olduğunda en kısa sürede demiryolu istasyonunda savunma pozisyonu alınacağı, 1/25. Pencap Taburunun Türk mühimmat depolarının ve İngiliz birliklerinin işgal ettiği binaların korunmasından sorumlu olacağı emrediliyordu. Olası bir genel alarm durumunda ise, tabur merkezinin demiryolu istasyonuna taşınacağı, istasyonda ve istasyona giden anayolun kuzeyindeki (Cirit Kayası) ve doğusundaki (Ilıpınar Kayası) tepelerde savunma pozisyonu alınması emrediliyordu. Yine şehirde İngiliz birliğinin bulunduğu birçok nokta arasındaki iletişimin sağlanması Pencap taburunun sorumluluğuna verilmişti. Aynı emirde, İngiliz-Hint birliğinin Afyonkarahisar’da kendi güvenliklerini sağlamak üzere nöbetçi bulunduracakları noktalar tren istasyonu, 1 ve 2 nolu mühimmat depoları, Lise binasındaki İngiliz temsilciliği ile yine aynı yerdeki 1/25. Pencap Taburu karargâh merkezi, 1/25. Pencap Taburu tarafından kullanılan istasyondaki bina ve belirlenen yol güzergâhları olduğu görülmektedir.15 Bu savunma ve harekât planları sonraki aylarda ihtiyaç duyuldukça yapılan bazı küçük değişikliklerle güncellenerek uygulanmaya devam edilir.
Gazhane Cephaneliği Hadisesi
İşgal sırasında İngilizlerin en temel amaçlarından biri olan ve denetim ve muhafazasının kendilerinde olmasını istedikleri Afyonkarahisar’daki Gazhane mühimmat deposunda bulunan cephaneler Türk ve İngiliz askerleri tarafından müştereken muhafaza edilmektedir.16
Bu cephanelik Bayatlı Arif Bey ve emrindekiler tarafından birkaç kere gerek basılarak ve gerekse gizlice çatısından, penceresinden girilerek içerideki bir takım silah ve cephane İngilizlerden kaçırılmıştır.
1/25 Pencap Tabur komutanı Yarbay H. R. Hunt 30/31 Ocak 1920 gecesi, Gazhane mühimmat deposunda bir hadise yaşandığını İzmit’te bulunan 83. Tugay’daki üstlerine gizli ibareli bir yazı ile bildirir. Hadise yazıda anlatıldığına göre özetle şu şekilde cereyan etmiştir:
Gazhane civarındaki her iki mühimmat deposundaki Türk muhafızların sayısı Türk yetkililer tarafından 30 kişi kadar arttırılır. Cephanelikte görevli İngiliz subayı takviye gelen Türk muhafızları geri çevirerek engellemek ister. İngiliz subayına orada bulunan diğer Türk muhafızları engel olurlar. Yarbay Hunt, 23.30 civarında yaşanan hadiseyi duyunca durumu yerinde görmek üzere yanına aldığı iki müfrezeyle beraber harekete geçer. Aynı saatlerde İngiliz kontrol subayı da konuyu görüşmek üzere 23. Türk Tümen Komutanlığını ziyaret etmektedir.
Yarbay Hunt, gece yarısı Gazhane cephaneliğine gittiğinde, orada 20’den fazla Türk gördüğünü söylemektedir. Görevli muhafızdan İngiliz subaylarının ve birliklerinin cephaneliğe yaklaşmasını engellemek ve gerekirse ateş etmek emrini aldıklarını öğrendiklerini, ayrıca cephanelik çevresinde gördükleri silahlı Türklerin tümünün asker kişiler olmadığını yazısında belirtir.17 Yaşanan olay daha sonra karşılıklı görüşmeler sonucu yatıştırılır.
İngiliz-Hint Askerlerinin Afyonkarahisar’dan Ayrılmaları
1920 yılına girilmesiyle birlikte Anadolu’daki birçok noktayı işgal etmiş bulunan ingiliz birliklerinde bir hareketlilik başlar. Çünkü İngilizler 1920 yılının başlarından itibaren, Kuvayı Milliyenin giderek artan faaliyetleri ve İstanbul’un yaklaşan askeri işgali nedeniyle, Anadolu demiryolunu İzmit’den itibaren kapatmaya ve tüm müttefik birliklerini geri çekmeye karar vermişlerdir. Ancak bu plan, İtalyan Yüksek Komiserinin Konya’dan çekilmeye itiraz etmesiyle bir süre ertelenir. Ama daha sonra diğer müttefik ülkeler de İngiliz kuvvetlerinin geri çekildiğini gördüklerinde hepsi bu planı kabul ederler.18 Amaçlarının bir bölümünü gerçekleştiren İngiliz-Hint birliği de Afyonkarahisar’dan çekilme hazırlıklarına Şubat 1920 tarihinden itibaren hız verir.
23. Fırka Kumandanı tarafından, 20. Kolordu Kumandanlığına Afyonkarahisar’dan gönderilen 18 Şubat tarihli istihbaratta “Üç vagon Hind askerinin kuzeye hareket ettiği, yirmi vagonun İngiliz askerleri için hazırlandığı” 19
12. Kolordu Kumandan Vekili Hayri Bey tarafından, 20. Kolordu Kumandanlığına gönderilen 25 Şubat tarihli “İngilizlerin Eskişehir ve Karahisar cephaneliklerini terk ederek kuvvetlerini kuzeye aldıkları, Konya’da bulunan İngiliz kumandanının Dersaadet’e döndüğü, İngilizlerin milli galeyana neden olacak düşüncelerinin olabileceğine dair”, istihbarat raporları.20
23. Fırka Kumandanlığı tarafından, 20. Kolordu Kumandanlığına gönderilen 26 Şubat tarihli “Karahisar’dan kuzeye sevk edilen İngiliz neferleri ve silahlarının İstanbul’a doğru geçmekte olduklarının Eskişehir Mıntıka Kumandanlığından bildirildiğine dair” rapor, 21
Yine 23. Fırka Kumandanlığı tarafından, 20. Kolordu Kumandanlığına gönderilen 27 Şubat tarihli“İngilizlerin Karahisar’dan Haydarpaşa’ya ve Karahisar’ın kuzeyine asker ve cephane sevk ettiklerine dair”22 istihbarat raporları, İngilizlerin kendi hazırladıkları plan doğrultusunda İzmit hattının gerisine doğru çekilmeye başladıklarını işaret etmektedir. İngiliz birliklerinin kendi aralarındaki yazışmalarda bunu doğrular niteliktedir.
İngiliz 28. Tümen Komutanlığından 84. Piyade Tugayına gönderilen 9 Mart 1920 tarihli ve gizli ibareli bir yazı ile; Afyonkarahisar’da bulunan 1/25 Pencap Taburunun iki bölüğünün hemen Eskişehir’e taşınacağı, gerekli demiryolu araçlarının Afyonkarahisar’da hazır bulunduğu, eldeki tüm malzeme ve araç gerecin trene yüklenmiş şekilde hazır da beklenilmesi talimatı verilmişti.23
18 Mart tarihinde gönderilen başka bir emirde, Eskişehir’deki merkezlerine katılmak için 25. Pencap piyade Taburunun iki bölüğünün, çok kısa bir süre içinde Afyon’dan hareket etmeye hazır olmaları ve kendileriyle beraber ayrılmak isteyen her sivile imkân sağlanması istenilmekteydi.24
İngilizler geri çekilme işine hızla devam ederken Türklerde boş durmuyor telsiz ve telefon hatlarına girerek zaman zaman görüşmeler yapıyor veyahutta İngiliz birliklerinin arasındaki görüşmeleri engelliyorlardı. İngilizlerin dinlemesine takılan birkaç görüşme İngilizler tarafından şu şekilde kayda geçer:
Eskişehir’den Afyon’a Direkt hat üzerinden görüşme:
18.3.1920
Gönderen: Komutan, Afyonkarahisar.
Alıcı: Komutan, Eskişehir.
Eskişehir: Afyon’da kaç Hint askeri var?
Afyon: Yaklaşık 300.
Eskişehir: Şimdi neredeler?
Afyon: Trendelerdi, sonra şehre geri dönmeleri emredildi ve şimdi tekrar vagonlara dönmeleri emredildi.
Eskişehir: Telgraf bürosuna bir memur gönderin, sizinle iletişim kurayım.
Kütahya ve Eskişehir ‘deki komutanlıklar arasında yapılan:
Gönderen: Mevki Kumandanı (Haydar Bey), Kütahya.
Kime: Bölge Komutanı, Eskişehir.
Kütahya: Tren istasyonları hakkında bir haberiniz var mı?
Eskişehir: İstasyonları işgal etmemiz gerekecek.
Şeklindeki görüşme de İngilizlerin dinlemesine takılan görüşmelerdendir.
Yine Afyonkarahisar ve Eskişehir mutasarrıfları arasında gerçekleşen bir diğer görüşmede İngilizlerin dinlemesine takılmıştı. Görüşmede:
Gönderen: Mutasarrıf, Afyonkarahisar.
Kime: Mutasarrıf, Eskişehir.
Afyon: İstanbul’da neler olup bittiğine dair herhangi bir haber var mı? Hâlâ burada beklemedeyiz. Hint askerleri henüz ayrılmadı. Gelip seni göreceğim ve daha fazla bilgi vereceğim.25 deniliyordu.
Mevcut durumda Türk yetkililerin İngilizlerin bu dinleme faaliyetlerini pekte umursamadıkları anlaşılıyor. Çünkü aynı şekilde Türk tarafının da İngiliz birlikleri arasındaki telsiz ve telefon görüşmelerini hatlara girerek dinlemekte oldukları 1/25.Pencap Tabur Komutanı Yarbay H. R. Hunt’ın 18 Mart 1920 tarihli yazısına yansımaktaydı.26
Bir rapor
Geri çekilme hazırlıklarını hızla tamamlayan İngilizler kendilerine gelecek hareket emrini beklemeye başlamışlardı. Afyonkarahisar’da kalan son İngiliz Hint birliğinin geri çekildiği güne kadar olan gelişmeleri bir rapor halinde aktaran 1/25 Pencap Piyade taburu Yüzbaşısı F. White, 17 Mart 1920 ile hareket tarihi olan 19 Mart 1920 saat 05.00 arasında yaşanılanları kısaca şöyle aktarıyordu:
17 Mart 1920 saat 10.00’da birliği götürecek lokomotifin hazır durumda bekletilmesi emri gelir. Birlik bu sırada şehrin hemen dışındaki kışlasında bulunmaktadır. Saat 21.30’da kontrol subayına gelen mesaj, Yüzbaşı F. White teslim edilir. Kontrol subayına Afyon’dan ayrılırken istasyonun trafiğe kapatılması gerektiği bildirilmiştir.
18 Mart 1920 saat 14.30’da Konya’dan gelen demiryolu görevlileri ve İngiliz kontrol subayı Afyonkarahisar’a ulaşırlar. Aynı gün saat 18.00’da Türk askeri yetkilileri İngiliz komutana Afyonkarahisar’dan Haydarpaşa’ya gidecek trenin hareket garantisini veremeyeceklerini, tersi bir durumda yaşanabilecek olumsuzlukların sorumlusu olmayacaklarını, herhangi bir sorumluluk kabul edilmeyeceğini bildirirler.
Saat 22.00 civarı istasyon telefonunun arızalı olduğu bilgisi verilir. Bunun üzerine bir demiryolu çalışanı ve iki telgraf görevlisi ile birlikte bir muhafız görevlendirilerek durumu yerinde görmeleri için gönderilir. Telgraf görevlileri, Afyon İstasyonundan 500 metre mesafedeki köprünün yanından geçen telgraf hattına girerek tabur merkezi ile iletişim sağlarlar. Hemen hareket etmelerini belirten karşı bir mesaj alırlar. En nihayetinde ayrılmaya karar verirler. Ancak Afyon istasyonunda çalışanların lokomotif ve vagonları hazırlaması sırasında önemli gecikmeler yaşanır.
19 Mart saat 03.15’e kadar Afyon’dan ayrılamazlar. Bu arada Afyon’dan ayrılmak isteyen siviller için trene iki vagon daha bağlanmıştır. Gayrimüslim demiryolu çalışanlarının ailelerinden bazıları da şehirdeki son İngiliz-Hint askerleriyle birlikte 19 Mart 1920 saat 05.00 itibariyle Afyonkarahisar’dan ayrılırlar.27 Bu tarihten üç gün önce ise İstanbul İtilaf devletlerince işgal edilmiştir.
İşgal güçlerinin Afyonkarahisar’dan ayrılmalarını o günleri görmüş ve yaşamış daha sonra Afyonkarahisar milletvekilliği de yapmış olan merhum Haydar Çerçel Taşpınar Dergisinde şu cümlelerle anlatır:
Memleketten İngilizler, Fransızlar, İtalyanlar hep çıktılar, gittiler, gelmelerini memleket nasıl kayıtsızlıkla görmüşse, gitmelerine de öyle baktı. Ne sevindi, ne yerindi. Memleketin gözü kulağı Sivas’ta idi. Başkası nesine gerek.28
Afyonkarahisar, Anadolu’nun Türk vatanı olmasının üzerinden geçen yüzlerce yılın ardından ilk defa İngilizlerin gelmesiyle düşman işgalini yaşamış ve bunu Fransız, İtalyan ve Yunan işgalleri izlemişti. İngiliz işgali bir yıldan fazla sürmüş ve Türk insanının pek acı ve keder dolu günler yaşamasına neden olmuştu. Ancak Mustafa Kemal Paşa önderliğinde başlatılan milli mücadele ve kararlı duruşla düşmanlar en sonunda aziz vatanımızı terk edip gitmek zorunda kalmışlardı. Allah aziz vatanımıza bir daha düşman ayağı değdirmesin.
Dip Not:
1Gurkalar aslen Nepalli olup, İngiliz ordusunda Gurka ismi verilen birliklere mensup askerlerdir.
2Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, TİTE-A10 Kataloğu, Sıra no:64, Kutu no: 307, Belge no:57, Adet:2, s.11
3TİTE-A10 Kataloğu, Sıra no:78, Kutu no: 307, Belge no:73, Adet:8, s.13
4Milne Hattı: İngiliz işgal kuvvetleri komutanlarından General Milne’nin Anadolu’nun batısında Türklerle Yunanlılar arasında belirlediği sınırdır.
5TİTE-A10 Kataloğu, Sıra no:801, Kutu no: 302, Belge no:38, Adet:1, Tarih: 02/09/1335, s.110
6TİTE-A10 Kataloğu, Sıra no:860, Kutu no: 303, Belge no:15, Adet:1, Tarih: 05/09/1335, s.118
7TİTE-A10 Kataloğu, Sıra no:861, Kutu no: 303, Belge no:16, Adet:1, Tarih: 05/09/1335, s.118-119
8TİTE-A10 Kataloğu, Sıra no:873, Kutu no: 303, Belge no:28, Adet:1, Tarih: 06/09/1335, s.121
9TİTE-A10 Kataloğu, Sıra no:875, Kutu no: 303, Belge no:32, Adet:2, Tarih: 06/09/1335, s.121
10TİTE-A10 Kataloğu, Sıra no:881, Kutu no: 303, Belge no:38, Adet:1, Tarih: 07/09/1335, s.123
11https://en.wikipedia.org/wiki/25th_Punjabis erişim: 30/10/2020
12https://www.ravinderrandhawa.com/blog/sikh-soldier-storm-and-the-25th-punjabis/ erişim:30/10/2020
13General Solly-Flood’un Başkomutan Milne’nin Kütahya cephaneliğinin kısa sürede taşınmasından dolayı 25. Pencap Alayını takdir ettiğini bildirir 14 Ekim 1919 tarihli yazısı.
14 1/25 Pencap Tabur karargâhı ve bağlı bölüklerinin Afyonkarahisar’a nakline ilişkin 6 Ekim 1919 tarihli Komutan adına Binbaşı D. Burt-Marshall imzalı emir.
15 1/25 Pencap Tabur Komutanlığının 22 Eylül 1919 tarihli, Afyonkarahisar’daki ve demiryolu hattı boyundaki İngiliz Garnizonuna bir saldırı olması durumunda uygulanacak plan emri.
16BOA, DH.ŞFR., 644/3, R-26-08-1335
17 1/25 Pencap Tabur Komutanı, Yarbay H.R. Hunt’ın 30/31 Ocak 1920 tarihinde Gazhane cephaneliğinde meydana gelen hadiseye ilişkin olarak, 31 Ocak 1920 tarihinde İzmit’teki İngiliz 83. Tugay Komutanlığına gönderdiği gizli ibareli yazı.
18General G. F. Milne, Events İn Turkey, The London Gazette, Friday, 7 January 1921, s.162
19TİTE-A10 Kataloğu, Sıra no:2014, Kutu no: 317, Belge no:49, Adet:1, Tarih: 18/02/1336, s.299
20TİTE-A10 Kataloğu, Sıra no:2065, Kutu no: 317, Belge no:11, Adet:2, Tarih: 25/02/1336, s.307
21TİTE-A10 Kataloğu, Sıra no:2076, Kutu no: 317, Belge no:10, Adet:1, Tarih: 26/02/1336, s.309
22TİTE-A10 Kataloğu, Sıra no:2077, Kutu no: 317, Belge no:6, Adet:2, Tarih: 27/02/1336, s.309
23Afyonkarahisar’daki 1/25 Pencap Taburunun Eskişehir’e taşınmasına dair hazırlıklara hemen başlanmasına dair İngiliz 28. Tümen karagahından 84. Piyade Tugayına gönderilen 9 Mart 1920 tarihli emir.
2418 Mart 1920 tarihli, Eskişehir’deki merkezlerine katılmak için 25. Pencap Piyade Taburunun iki bölüğünün, çok kısa bir süre içinde Afyon’dan hareket etmeye hazır olmaları ve kendileriyle beraber ayrılmak isteyen her sivile imkân sağlanmasına ilişkin telgraf emri.
25 İngilizlerin 18 Mart 1920 tarihli Eskişehir ve Afyon’daki yetkililer arasında gerçekleşen telsiz ve telefon görüşmelerini dinleme tutanağı.
26Türk tarafının da İngiliz birlikleri arasındaki telsiz ve telefon görüşmelerini hatlara girerek dinlemekte olduklarına dair 1/25.Pencap Tabur Komutanı Yarbay H. R. HUNT’ın, 28. Tümen ve 84. Piyade Tugayına gönderdiği 18 Mart 1920 tarihli yazı.
27Afyonkarahisar’da kalan son İngiliz Hint birliğinin geri çekildiği güne kadar olan gelişmeleri bir rapor halinde aktaran 1/25 Pencap Piyade taburu Yüzbaşısı F. White’ın 17 Mart 1920 ile hareket tarihi olan 19 Mart 1920 saat 05.00’a arasında yaşanılanları aktardığı 19 Mart 1920 tarihli raporu.
28Haydar Çerçel, “ 9 Mayıs Önünde Afyon’da Müdafaai Hukuk Kuruluş Günlerinde Hatıralar” Taşpınar Dergisi, Cilt:3, Sayı:31, 9 Mayıs 1935, s.116
29Hint 25. Pencap Alayına ilişkin ulusal arşivlerde bulunan tarihi belgeler yazar Ravinder Randhawa’nın ‘Sikh Soldier Storm’ and The 25th Punjabis adlı 1 Şubat 2020 tarihli makalesinden alınmıştır.