VEHBİ KOÇ

Bugün Türkiye’nin en önemli iş insanlarından birisi olan Vehbi Koç’un vefat yıldönümü. Vehbi Koç kimdir?
Vehbi Koç, 1901 yıIında Ankara’da ÇorakIık semtindeki yazIık evde doğdu. Babası Hacı Bayram Veli soyundan Koçzade Hacı Mustafa Efendi (1874-1928), annesi Kütükçüzade Hacı Rıfat Efendi’nin kızı Fatma Hanım’dır (ölümü 1963). Soyu, Kütükçüzadeler olarak anılan ana tarafından 600, Koçzadeler olarak anılan baba tarafından da 250 yıllık Ankaralı ailelere dayanıyordu.
Cum¬huriyet döneminin ilk büyük özel girişimcisi ve Türkiye’nin ilk holdingi olan Koç Holding’in kurucusudur. Sanayi alanında pek çok ilki gerçekleştirmiş, Vehbi Koç Vakfı’nı (VKV) kurmanın yanında Türk Eğitim Vakfı (TEV), Türkiye Aile Sağlığı ve Planlaması Vakfı (TAPV) ve TEMA gibi sivil toplum kuruluşlarının kurulmasında öncü rol oynamıştır.
Beş yaşında Karaoğlan Caddesi’ndeki (bugün Anafartalar Caddesi) kışlık evlerinin yakınında bulunan ve Topal Hoca’nın mektebi diye bilinen mahalle mektebine başladı. 1908-13 arasında yine yakınlarındaki bir okulda ilköğrenimini tamamladı. 1914 yılında Hacettepe’de bulunan ve Taş Mektep diye anılan Ankara İdadisi’ne (bugün Ankara Atatürk Lisesi) kaydoldu. Ne var ki bir an önce iş yaşamına atılmak istiyordu. Bu amaçla 1916 yılında, ortaokul son sınıftayken, dedesi Kütükçüzade Hacı Rıfat Efendi’nin yazdığı dilekçeyle, “geçim darlığını” gerekçe göstererek okuldan tasdiknamesini aldı.
Vehbi Koç daha okul sıralarındayken, babası ile üç arkadaşının buğday ticareti yapmak için Atpazarı’nda açtığı dükkâna gidip geliyordu. Bir yaz tatilinde de beş ay kadar eniştesi Aktarzade Sadullah Efendi’nin ortağı olduğu, Çengelhan’daki manifaturacı dükkânında çalıştı. 1917 yılında babasıyla birlikte Karaoğlan Caddesi’ndeki evlerinin altında açtıkları bakkal dükkânında çalışmaya başladı. Bir süre sonra babası onu mal alması için İstanbul’a gönderdi. Orada birçok iş adamı tanıdı, daha sonra çok işine yarayacak ilişkiler kurdu. Babasının karşı çıkmasına karşın, dükkânlarını genişleterek bakkaliye ve aktariye ürünlerinin yanında hırdavat, kösele ve yapı malzemeleri satışına başladı.
1920 yılına gelindiğinde Vehbi Koç da askerlik çağına gelmişti. O yıl açılan Büyük Millet Meclisi’nin matbaasında düzeltmen yardımcısı olarak çalışmaya başladı. Bu çalışma askerlik hizmetine sayılacaktı. Daha sonra bir yıl kadar da Ankara’da Muhafız Kıta Komutanlığı’nda askerlik yaptı.
Askerden sonra yeniden babasının bakkal dükkânında çalışmaya başladı. Sakarya Savaşı sırasında aile Çankırı’ya gitti. Savaş sona erince babası Ankara’ya dükkânın başına dönerken, Vehbi Koç üç ay daha ailenin diğer üyeleriyle birlikte Çankırı’da kaldı ve oradan topladığı bazı malları Ankara’ya gönderdi. Ankara’ya döndükten sonra zaman zaman İstanbul’a giderek mal almayı sürdürdü. O dönemde “İstanbul’un büyük tüccarlarıyla” tanıştı. Kendi deyişiyle “aklı sadece çalışmak, para kazanmak, aynı işi yapanlar arasında adını duyurmak, yeni iş alanları bulmakta”ydı.
1925 yılı sonlarına gelindiğinde anne ve babası artık zamanının geldiğini düşünerek onu Nadire teyzesinin kızı Sadberk’le (Aktar) evlendirmeye karar verdiklerini açıkladılar. Çiftin nikâh ve düğün töreni 1926 yılının ilk haftasında gerçekleşti. Vehbi ve Sadberk Koç’un ilk çocuğu Semahat (Koç) Arsel 1928 yılında, bugün VEKAM’ın faaliyet gösterdiği Keçiören’deki bağ evinde doğdu. Onu 1930’da Rahmi M. Koç, Sevgi (Koç) Gönül (1938) ve Suna (Koç) Kıraç’ın (1941) doğumları izledi.
Evliliğinin ardından babası “Hacı Mustafa Rahmi” firmasını Vehbi Koç’a devredince, 31 Mayıs 1926’da firma “Koçzade Ahmet Vehbi” adıyla Ankara Ticaret Odası’na (ATO) kaydedildi. Böylece Koç Topluluğu’nun temelleri atılmış oldu. Daha sonra ATO Yönetim Kurulu’na giren Vehbi Koç 1928 yılında başkanlığa seçildi ve bu görevi, 1937 yılı dışında, 1951’e kadar sürdürdü.
Vehbi Koç 1928 yılında Ford ve Standard Oil (bugün ExxonMobil) şirketlerinin Ankara acenteliğini aldı. Bunlar onun otomobil ve gaz-benzin işindeki ilk adımları oldu. Aynı yıl babası Hacı Mustafa Efendi vefat etti.
1931 yılında üç arkadaşıyla birlikte Budapeşte, Viyana ve Paris’i kapsayan bir Avrupa gezisine çıkan Vehbi Koç, orada gördüklerinin de etkisiyle dönüşünde Ankara Ulus’taki Çankırı Caddesi üzerinde Koç Han’ı yaptırarak işlerini oraya taşıdı.
Yapı malzemeleri alım satımından inşaat müteahhitliğine geçen Vehbi Koç’un ilk büyük taahhüt işi Ankara Numune Hastanesi inşaatı oldu. 1932 yılında başlayan inşaat 1933 yılında tamamlanarak Cumhuriyet’in 10. yılına yetiştirildi. Daha sonra Cebeci Çocuk Doğum, Ankara ve Devlet Demiryolları hastaneleri yanında, Haymil Şirketi’yle ortak olarak Elazığ-Palu demiryolu hattının yapımını da üstlendi. Ama müteahhitlikte kazancın düşük olması nedeniyle daha sonra inşaat işlerini tasfiye etti.
1934 yılında İstanbul Haliç’te Hovagimyan Biraderler’le ortak kurulan Koç Demir Boru fabrikası ithal malların rekabeti karşısında başarısız olup tasfiye edildi. Bu, Vehbi Koç’un imalat işine ilk giriş teşebbüsüydü.
1935 yılında iki arkadaşıyla birlikte yeni bir Avrupa yolculuğuna çıktı. Çok çalışmaktan dolayı yorgunluk ve rahatsızlık geçirdiği için, Viyana’da Prof. Hans Eppinger’e muayene oldu. Onun tavsiyesi üzerine spor yapmaya karar verdi. Türkiye’ye dönüşünde çeşitli sporları denedikten sonra Ankara’da Atlı Spor Kulübü’ne üye olarak at binmeye başladı. 1967 yılında at binerken geçirdiği kazada omzu ve kolu kırılıncaya kadar bu sporu yapmayı sürdürdü.
Ankara’da “esnaflıktan çıkıp tüccar sınıfına girmiş” olan Vehbi Koç, İstanbul’daki işlerini genişletmek için Galata’da bir mağaza açmıştı. Başında İsrail Anastasyan’ın bulunduğu bu mağazanın temel işlevi Ankara’daki firmanın gerek duyduğu malları temin edip göndermekti. 1937 yılında ise Galata Fermeneciler’de Vehbi Koç ve Ortakları Kollektif Şirketi adıyla Koçzade Ahmet Vehbi firmasının İstanbul Şubesi kuruldu. Şirketin diğer ortakları İsrail Anastasyan ve Emin Güraç’tı. Daha sonra İsak Altabev’in (Altabef) de katılmasıyla birlikte şirketin ortak sayısı dörde çıktı. İstanbul’daki örgütlenme Vehbi Koç tarafından “Galata Grubumuz” diye anılıyordu. 1928 yılında alınan Standard Oil temsilciliğini sürdürmek için, gene 1937’de Vehbi Koç ve Ortağı Petrol İşleri Kollektif Şirketi kuruldu.
Koçzade Ahmet Vehbi firmasının iş alanlarının gelişmesi ve genişlemesi karşısında, Vehbi Koç şirketleşme kararı aldı ve 29 Haziran 1938’de 300.000 TL sermayeyle Koç Ticaret Anonim Şirketi kuruldu. Böylece şahıs şirketlerinin sorunlarından kaçınmak için kurumsallaşma yoluna gidilmiş oldu. Şirketin biri inşaat diğeri otomobil işleriyle uğraşan iki mağazası vardı, genel müdürlüğe ise Fazıl Öziş getirilmişti.
Havagazı tesisleriyle meşgul olacak Koç ve Ortağı Kalorifer Havagazı İşleri adlı özel ortaklık Ankara’da 1940 yılında kuruldu. 1942 yılında İstanbul’da Koç Ticaret Galata Şubesi açıldı ve Vehbi Koç ve Ortakları Kollektif Şirketi’nin işleri bu şubeye devredildi. Beyoğlu Şubesi de 1944’te açıldı. Aynı yıl, 40 yılı aşkın bir süre Koç Topluluğu şirketlerinde çalışacak olan Bernar Nahum, Koç Ticaret AŞ’de otomobil şubesi müdürü olarak çalışmaya başladı. 1950 başında Koç Ticaret AŞ genel müdürlüğüne, 1975’te vefatına kadar Koç Topluluğu’nda çeşitli görevler üstlenecek olan Hulki Alisbah getirildi.
Vehbi Koç İkinci Dünya Savaşı boyunca çeşitli Alman, İngiliz ve Amerikan şirketleriyle iş ilişkilerini sürdürdü. 25 Nisan 1945 günü New York’ta Ram Commercial Corporation adıyla yurtdışındaki ilk şirketini kurdu. Amacı Amerika’ya mal almaya gelen resmî heyetlere mal satmak ve danışmanlık yapmak olan bu şirketin faaliyetine, umulan sonuç alınamadığı için 1954 yılında son verildi. Bu şirket aracılığıyla General Electric, US Rubber (bugün Uniroyal, Inc.), Oliver, Burroughs, York, Sheaffer gibi şirketlerin acentelikleri alındı.
Vehbi Koç’un 1946’da gerçekleştirdiği ve 52 gün süren ABD ziyareti sanayiciliğe geçişinin başlangıcını oluşturdu. General Electric şirketini Türkiye’de ortak girişim konusunda ikna ettiyse de, US Rubber’la bu konudaki görüşmeleri sonuçsuz kaldı. 1947’de ilk sanayi girişimi olan ve 1955’e kadar faaliyet gösteren Ankara Oksijen Fabrikası’nı kurdu. Ampul üretmek amacıyla 1948’de General Electric’le kurduğu General Elektrik TAO, Türkiye’de bir yabancı şirketle yapılan ilk ortak yatırım oldu.
Vehbi Koç 1946 yılında İsmet İnönü’nün isteği üzerine, Kırklar Meclisi olarak da bilinen Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Parti Divanı’na girdi. İki yıl kadar süren bu görev onun CHP yanlısı olarak bilinmesine ve 1951’de Demokrat Parti hükümetiyle anlaşmazlığa düşerek ATO başkanlığından ayrılmasına yol açtı. Aynı yıl Vehbi Koç ve ailesi İstanbul’a yerleşti. 1955’te çelik büro gereçleri üretmek için kurduğu Arçelik AŞ daha sonra başta buzdolabı ve çamaşır makinesi olmak üzere dayanıklı tüketim malları ve beyaz eşya üretimine de girdi. Türk Demir Döküm, Aygaz, Bozkurt Mensucat, Türkay gibi şirketler de bu dönemde kuruldu. Topluluğun ilk turizm yatırımı olan Divan Oteli de 1955 yılında hizmete açıldı.
1956 başında Bernar Nahum ve Kenan İnal’la birlikte ABD’ye giden Vehbi Koç, Ford Company’nin başkanı Henry Ford II’yle de görüştü. Türkiye’de Ford’la ortak bir kamyon montaj fabrikası kurma girişimi gerçekleşmeyince, 1959’da Otosan Otomobil Sanayii AŞ’yi kurdu. 20 Kasım 1963’te kurulan, Türkiye’nin ilk holdingi Koç Holding AŞ, Koç Topluluğu’nun kurumsallaşması bakımından bir dönüm noktası oluşturdu.
1964 yılında Koç Topluluğu’nun girişimiyle Uniroyal lastiklerinin Türkiye’de üretimi başladı. Alman Siemens firmasının ortaklığıyla kurulan Türk Siemens’in kablo fabrikası ise 1966’da faaliyete geçti. Gene 1966’da Otosan, Ford teknolojisiyle, ilk yerli otomobil olan fiberglas karoserli “Anadol”un üretimini gerçekleştirdi. Uzun yıllar üzerinde çalışılan konserve ve meyve suyu üretim projesi ise 1967 yılında Tat Konserve Sanayii’nin kurulmasıyla sonuçlandı.
1970’lerde Koç Topluluğu büyümesini sürdürdü. Türkiye’de ilk merkezi ihracat organizasyonunu sağlayan Ram Dış Ticaret AŞ 1970 yılında kuruldu. İtalyan Fiat firmasıyla 1968 yılında varılan anlaşma sonucu kurulan Tofaş fabrikası Şubat 1971’de işletmeye açıldı. Üretilen sac karoserli otomobil “Murat 124” adıyla piyasaya sürüldü. 1962 yılında Aygaz’ın yüzde 10 hissesinin şirket çalışanlarına satılmasıyla başlayan halka açılma süreci, 1973’te Koç Yatırım ve Sanayi Mamulleri Pazarlama AŞ’nin yüzde 56 hissesinin halka satılmasıyla devam etti. Bünyesinde çeşitli alanlarda etkinlik gösteren şirketleri toplayan holding, 1974 yılında Türkiye’nin ilk süpermarket zinciri Migros-Türk Ticaret AŞ’nin kontrol hissesini satın aldı. Topluluğun Divan Oteli ve 1964 yılında kurulan Setur’dan sonra turizm alanındaki üçüncü girişimi olan Antalya’daki Divan Talya Oteli 1975’te hizmete açıldı.
Koç Holding Yönetim Kurulu başkanlığını 1984 yılında oğlu Rahmi M. Koç’a devreden Vehbi Koç holdingin şeref başkanı olarak çalışmalarını sürdürdü ve bu tarihten sonra zamanının büyük bölümünü vakıf ve hayır işlerine ayırdı. 25 Şubat 1996 günü Antalya’da Divan Talya Oteli’nde geçirdiği kalp krizi sonucunda yaşamını yitirdi.