Nöbetçi Eczaneler
Harbiye Nazırı Enver Paşa (1881-1922) Birinci Dünya savaşı tüm hızıyla devam ederken 1915 yılında Batı Anadolu’daki birlikleri ve savaşa hazırlık çalışmalarını yerinde görmek ve denetlemek için bir teftiş gezisine çıkar. Bu teftiş gezisi sırasında o dönemin Danimarka diplomatik kaynaklarının naklettiğine göre trenle Afyonkarahisar’a geldiğinde kendisine burada bir suikast teşebbüsünde bulunulur. Bu teşebbüsten muhafızlarının dikkati sayesinde kurtulur.
Birinci Dünya Savaşı sırasında Danimarka’nın İstanbul Büyükelçisi olan Carl Ellis Wandel (1871-1940), dönemin Danimarka Dışişleri Bakanı Erik Scavenius’a (1877-1962) İstanbul’dan gönderdiği 20 Eylül 1915 tarihli raporunda bu suikast girişiminden şöyle bahsediyor.1
Sayın Dışişleri Bakanı
“Ayın 16’sında CXVIII [118] sayılı raporumda belirttiğim gibi, Ekselansları Harbiye Nazırı Enver Paşa, bu ayın 7’sinde İzmir ve Antalya’ya bir teftiş gezisine çıktı.2
Ayın 9 veya 10’unda treni Afyonkarahisar istasyonunda durduğunda kendisini takip eden İstanbul garnizonundan iki subay onu öldürmeye çalıştığı için bu yolculuk neredeyse hayatına mal oluyordu.”
Elçi Wandel raporunda olayın ayrıntıları hakkında Danimarka’nın İzmir’deki Konsolosu Alfred van der Zee’den aldığı şu bilgileri de aktarıyor:
İzmir yolunda, şans eseri başarısız olan bir suikast teşebbüsü gerçekleşti. Tren Afyonkarahisar’a vardığında, sivil olduğu iddia edilen iki kişi (Enver Paşa’nın) kompartımanına girmeye çalıştı. Ancak koridorda bekleyen muhafızlar tarafından engellenip, etkisiz hale getirildiler. Yakalananların elleri kelepçelenerek üzerleri arandığında İstanbul’da görevli subaylar olduklarını gösteren belgeler buldular. Bu belgelerle birlikte üzerlerinde bulunan hatırı sayılır miktardaki paraya da el konuldu ve subaylar yargılanmak üzere başkente geri gönderildiler.”
Elçi Wandel, “Bu suikast teşebbüsü başarılı olsaydı, Enver Paşa son iki yılda öldürülen üçüncü Türk Harbiye Nazırı olacaktı. Dolayısıyla bu cesur adamın planlanan birçok suikasttan birine kurban gitmemesi bir mucize olarak görülmelidir. Bu girişimde, büyük ihtimalle kendisinin maruz kaldığı ve titizlikle gizli tutulan birçok suikast girişiminden birisiydi.
Enver Paşa bu noktada kaybedilseydi, özellikle de mevcut sistemin temel taşı olduğu ve yeri doldurulamayacağı için, muhtemelen bu durum Türk tarihinde bir felakete yol açacaktı.
Enver Paşa’nın önemi, özellikle büyük enerjisi ve inanılmaz gözüpekliği ve bugüne kadar yaptığı hemen hemen her işte talihinin yaver gitmesinden kaynaklanmaktadır.
Şanslı olmaya o kadar alışmıştır ki, ona hiçbir şey imkânsız görünmemektedir. Bu durum onun birçok hareketinin nedenini açıklıyor gibi görünüyor.
Hiç kimse, arkadaşları ve en ateşli taraftarları bile orduda köklü değişiklikleri kısa sürede ve inanılmaz derecede başarı ile nasıl yaptığını anlayamaz.” diyerek Enver Paşa hakkındaki görüş ve düşüncelerini gönderdiği raporunda belirtmeden geçemez.
Büyükelçi Wandel’in raporunda Enver Paşa hakkında bahsettiği hususlara bakarak, kendisinin de Enver Paşa’nın tesiri altında kaldığı ve onun yaptıklarına hayran olduğu anlaşılmaktadır.
Yine Büyükelçi Wandel’in raporunda da belirttiği üzere Enver Paşanın kendisine yönelik suikast girişimlerini özenle ve büyük bir dikkatle gizli tutmaya çalışmakta başarılı olduğu söylenebilir. Çünkü yazımızın konusu hakkında yazılan ve söylenen pek bir şeye rastlamadık.
Paşa Birçok Kez Afyonkarahisar’a Geldi
Enver Paşa seyahatlerinde özellikle hızlı ve rahat olduğu için demiryolunu kullandığından, farklı tarihlerde önemli bir demiryolu kavşağı olan Afyonkarahisar’a geldiği anlaşılmaktadır. Örneğin, Avusturya’da yayınlanan Wiener Abendpost gazetesi 7 Mayıs 1914 tarihli haberinde Harbiye Nazırının, yanında başta Genel Kurmay Başkanı Bronsart Paşa (1864-1950) olmak üzere birçok üst düzey yöneticiyle beraber 5. Kolordu görev sahasını teftiş gezisine çıktığını, gidilecek yerler arasında Konya, Kayseri, Yozgat, Kırşehir ve Afyonkarahisar’ın da olduğu gezinin on gün sürmesinin beklenildiğini okuyucularına haber vermekteydi. 3
Yine, Enver Paşa’nın Şubat 1916’da 4. Orduya bağlı birlikleri denetlemek üzere çıktığı teftiş gezisi sırasında yolu üzerinde bulunan Afyonkarahisar’a geldiğini biliyoruz. Bu teftiş gezisine ilişkin fotoğraflardan birinde Enver Paşa Afyonkarahisar istasyonunda kendisini karşılayan şehrin yönetici ve ileri gelenleri ve diğer fotoğrafta da küçük bir şehit çocuğu ile konuşurken görülmektedir. 4 Bu fotoğraflar Enver Paşa’nın şehrimize gelişlerinden kalan yegâne hatıralarıdır.
Enver Paşa, Osmanlı Devletinin son yıllarında siyasi ve askeri alanlarda ağırlığını koymuş ve hissettirmiş bir asker ve devlet adamıdır. İdealleri uğrunda mücadele etmiş ve onlar için ölümü bile göze almış ve bu uğurda can vermiştir. Allah rahmet eylesin.
Dip Notlar:
1 Danimarka’nın İstanbul Büyükelçisi Carl Ellis Wandel’in, dönemin Danimarka Dışişleri Bakanı Erik Scavenius’a İstanbul’dan gönderdiği 20 Eylül 1915 tarihli rapor, “DK/RA-UM/Gruppeordnede sager 1909-1945. 139. D. 1, ”Tyrkiet – Indre Forhold”. Pakke 1, til 31 Dec. 1916
2 Fransız kaynakları da Enver Paşa’nın ayın 5’inde İstanbul’dan ayrılarak Afyonkarahisar üzerinden İzmir’e gittiğini bildirmektedir. Fransızlar tarafından Enver Paşa’nın İzmir’e gitmek üzere İstanbul’dan ayrılmasına ilişkin olarak alınan bilgi “Gizli” kaydıyla Seddülbahir’den 16 Eylül 1915 tarihli Ek 362 numaralı belge ile Şark Seferi Kuvvetleri geçici komutanı General Bailloud’a, Paris’teki savaş bakanına, ordu kurmaylarına ve şark bürosuna bildirilir. Mesajda “Anadolu’dan alınan en son bilgilerin, daha fazla ayrıntı vermeden 11 Eylül tarihli telgraftaki bilgileri doğruladığını; Enver Paşa’nın ayın 5’inde İstanbul’dan ayrılarak Afyonkarahisar üzerinden İzmir’e gittiğini” bildirmektedir. (Les Armées Françaises Dans La Grande Guerre, Tome VIII., Annexe no: 362, Sayfa:583, Paris.1924)
3 Wiener Zeitung gazetesinin ek akşam baskısı, Wiener Abendpost gazetesi, “Inspizierungsreife des Kriegsminifters”, 7 Mayıs 1914 Perşembe
4 Fotoğraflar, Harp Mecmuası, (Mayıs 1333- Şaban 1335), Yıl:2, Sayı:19, Sayfa: 299; Keza I. Dünya Savaşı yıllarında Başkomutan ve Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın Dördüncü Ordu’yu denetlemesi (Dördüncü Ordu Teftişine ait intibaât): Afyonkarahisar istasyonu. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Demirbaş: Alb.000408, Yer:1332-1333. alınmıştır.
Hasan Tahsin Günek
