Nöbetçi Eczaneler
A. ŞEHİR MERKEZİ NAHİYE VE KÖYLERDE EĞİTİM
a. SIBYAN MEKTEPLERİ
Karahisar-ı Sahib merkez kaza ve köylerine ait olmak üzere toplam otuz sekiz sıbyan mektebi tespit ettik Bu mekteplerden otuz beş tanesi merkez kazada, diğer üç tanesi de merkez köylerinde bulunmaktadır. Şüphesiz sıbyan mekteplerinin hepsi bunlar değildir. Zira her mahallede ve her köyde bir sıbyan mektebi bulunmakta, ama bunların çoğunun adları bile bilinmemektedir. İncelememize göre Karahisar-ı Sahib’de en eski tarihli mektep Gedik Ahmet Paşa ve Şeyh Abdürrahim Efendi (Mısrî)nin XV. yüzyılda açmış oldukları okullardır.
On yedinci yüz yıla (Zilhicce 1052) ait bir belgede Mektep Mahallesi adı geçmektedir. Şehirde mahalleye ad olan bu mektebin ise hangi okul olduğu tespit edilememiştir1.
Ömer Fevzi Atabek, mahalle mekteplerinin eğitim sistemi hakkında şöyle demektedir:2
“Ulu Cami’nin karşısında bulunan Emin Hoca mahalle mektebine gidip muhterem hocanın elinden öperek; devamım hususunda rızasını aldım ve mektebe devam etmeye başladım…
Mektep üç kısım üzere tertip edilmiş: Bir kısmı; okur ve okutur talebelerdi, biz bunlara kalfa derdik… Diğer kısmı; önceki kısım talebelerin çırakları idi. Bir de merdivenle çıkılan yukarı kısımda kızlar bulunurdu; kızlar ve kalfa olanlar içinde 16-18 yaşlarında bulunanlar da vardı.
Bu sıralarda Kubeli Mahallesi’nden bir ev satın alınarak Ulu Cami Mahallesi’nden Kubbeli Mahallesi’ne evi nakil ettik…
Mektebe ilk gelen çocuklar kalfa oluncaya kadar uzun 5-10 kişilik piştahtada oturtturulur. Önceleri elif cüzü okurlar, bunu elde ettikten sonra amme, tebareke, vezzariyati cüzlerini okumağa başlar ve bu dersler kalfalar yardımı ile hazırlattırılırdı. Kalfa zümresine aday iken her talebenin (çekmecesi) mücresi bulunurdu… Kendine lazım olan kitab, kâğıt, kalem, okka ve saire içine konur ve mücre üzerinde çalışılırdı.”
Karahisar-ı Sahib merkez kazada, Feridun Emecen’in tespitine göre, 1898 yılında on üç sıbyan mektebi bulunmaktadır3. Bu tarihten birkaç yıl sonra, 1900 yılı başlarında Afyon’a gelen Mehmet Ziya Efendi de on üç sıbyan mektebi olduğunu haber vermektedir4. Bazı okulların belirtilen tarihlerden sonra açılmış olması gerekmektedir. Bu tarihlerde açık olan bu okullar hangileridir. Tamamını tespit etmek mümkün olmadı. Tespit ettiğimiz otuz sekiz sıbyan mektebi şunlardır:5
1.Abdi Kadı Muallimhanesi/Kasım Paşa Mahalle Mektebi ve Dârü’l-Kurrâsı
Kasım Paşa Mahallesi’ne Osman oğlu Mevlânâ Kasım oğlu Mevlânâ Abdi6 (öl. H.906/M. 1500) tarafından evine bitişik olarak 1500 yılından önce yaptırılmıştır7. Mektebi yaptıranın ve vâkıfının Abdi Hoca olduğu anlaşılmaktadır8.
Mektebin yanında bir de cüz okutulan Dârü’l-Kurrâsı vardı. Mektep ve Dârü’l-Kurrâ’nın H.1079/M.1667 yılında harap bir halde olduğu anlaşılmaktadır9. Bu tarihten sonra muallimhanenin uzun bir süre eğitim hizmeti vermediği anlaşılmaktadır. Zira muallimhane arsası Kasım H.1079/M.1668 tarihinde Abdi Kadı Vakfı’nın mütevellisi Hacı oğlu Şeyh Mahmut tarafından, geliri Abdi Kadı mescidine harcanılmak üzere, aylık 2 akçe ücret karşılığında, 90 yıllığına kiraya verilmiştir10. XVIII. ilk çeyreğinde tekrar eğitim alanında hizmet verdiğini düşündüğümüz mektebin 1733 yılında açık olduğu anlaşılmaktadır. Zilkade 1145/M. Nisan 1733 tarihinde mektebin muallimi ve vakfının mütevellisi Süleyman oğlu Seyid Abdullah’tır. Vakfın çarşıda iki dükkânı ile on beş esedi kuruşu vardır. Dükkânla paranın vakfı kuran Hacı Abdi’nin mütevelliye teslim edemeden vefat ettiği anlaşılmaktadır. Yukarıda belitilen tarihte mahkemede vakfın resmişiği tescillenmiştir11.
Mektebin sıbyan muallimliğiyle vakfın mütevellilik görevini yürüten Seyid Osman oğlu Seyid Mehmet’in vefatıyla yerine Halil oğlu Hâfız İbrahim Nesib Efendi 2 Şaban 1277/13 Şubat 1861 tarihinde tayin olmuştur12.(Devamı Var)
KAYNAK
1 Afyonkarahisar Şer’yeSicillleri (AŞS), BOA., nr. 499, vr. 14b/109.
2 Ömer Faruk Atabek, “Cumhuriyet’ten Önce Afyonkarahisar’da Öğretim ve Eğitimden Bir Kesit”, 3.AfyonkarahisarAraştırmalarıSempozyumuBildirileri, s. 54.
3 Emecen, agm, s. 445.
4 Mehmet Ziya, age., s. 281-282; Y. İlgar-S. Çelebi, agm, s. 10-11.
5 Bu mektepler hakkında şu yerlerde de bilgi verilmiştir:Mustafa Karazeybek, Zelkif Polat, Yusuf İlgar, Afyonkarahisar Vakıf Eserleri Merkez I (Vakıf Eserleri), Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayını, Afyon 2005, s. 261-272; Uzman Yusuf İlgar-Dr. Öğr. Üyesi Zelkif Polat, Afyonkarahisar Eğitim Tarihi Üzerine Bir Deneme, Afyonkarahisar Kent Müzesi Araştırmaları I, Afyonkarahisar 2018, s. 115-150.
6 Mevlânâ Abdi Efendi, Afyonkarahisar’ın büyük âlimlerinden Müftü İmad Dedenin oğlu olan Kadı Kasım’ın oğludur. Babasından sonra yerine Afyonkarahisar’da kadı olmuş, vefatına kadar bu görevi yürütmüştür. Şehirde mescid, mektep, dârü’l-kurrâ, çeşme, Kopuzca köyünde mektep yaptırarak vakfını da kurmuş, nihayet H.906/M. 1500 yılında vefat etmiştir. (Bk. Gönçer, age., II., s. 45-46).
7 Gönçer, age., II, s. 72. Ocak H. 1045/M. 1636 tarihli bir mahkeme kaydında bir evin sınırı tespit edilirken Kasım Paşa Mahallesi’nde “Abdi mülkü ve muallimhaneye…” (AŞS, nr. 497, s. 78/295) ifadesinden mektebin 1636 tarihinden önceki bir zamanda yapıldığı anlaşılmaktadır.
8 “Vakıf-ımerhumAbdiHoca’nınhanesiderûnundabir-muallimhânebinaedüb…yıl1077”/M. 1666, bk. Bakı, “Şeriye Sicillere Göre Meçhul Halk Tarihi: Afyon’da Eski Zamanlarda Yaşayış”, Taşpınar, nr. 87, (Şubat 1942), s. 60; “Tarihte Afyon”, İnkılâp (Afyon), nr. 366, (22.12.1961).
9 AŞS,nr. 511, vr. 3b/18.
10 Bk. Mustafa Karazeybek, Zelkif Polat, Yusuf İlgar, Afyonkarahisar Vakıf Eserleri Merkez I (Vakıf Eserleri), Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayını, Afyon 2005, s. 262.
11 AŞS,nr. 539, vr. 12a/28.
12 AŞS,nr. 582, vr. 41a/176.
