Rusların Böl Parçala Yok Et Uygulamasının Sonuçları

Sovyetler Birliği tarafından yapılan sınır düzenlemeleri incelendiğinde, Sovyetlerin bölgede “böl ve yönet” politikasını hayata geçirerek halklar arası yabancılaşmayı kalıcı hale getirmeye çalıştıkları görülecektir (Olcott, 1994: 212). İzlenen bu politikanın devamında, Cumhuriyetlere verilen topraklarda da değişiklikler olmuştur. Eylül 1929’da Özbekistan’ın Hocent Bölgesi Tacikistan’a verilerek adı Leninabad olarak değiştirilmiştir (Gleen, 1999: 75-78). Birkaç yıl sonra ise Fergana Vadisinde Büyük Kanal inşaatı başladıktan sonra Tacikistan’a verilen toprağın bir bölümü, geri Özbekistan’a verilmiştir. Aynı uygulama Özbekistan ile Kazakistan arasında yaşanmış, 1924 yılında Karakalpakistan, önce Kazakistan’a, 1938 yılında ise Özbekistan’a verilmiştir (Gromov, 1999: 10 akt. Baycaun, 2003: 66).
Bu noktada, bölgede yapılmış olan sınır düzenlemeleri ile hiçbir etnik grubun kendi başına ayakta duramaması ve tam bağımsız olamaması sağlanmaya çalışılmıştır. Bölgede sürekli bir sorun kaynağı olması için, sınırlar belli bir mantıkla ve fiziki güvenlik ihtiyaçları gözetilmeksizin, özellikle girintili çıkıntılı tespit edilmiştir. İlerleyen dönemlerde ise coğrafi yapının zorlukları, Sovyet uygulamaları ile birlikte içinden çıkılamaz bir durum yaratmıştır (Akmoldoev, 2006: 28).
Sonraki dönemde bölge ülkelerinin komşu ülkelerdeki tesisleri ve doğal kaynaklara sahip toprakları kiralamasıyla, sınır sorunları daha da karmaşıklaşmıştır. Örneğin, Kazakistan ile Özbekistan arasında 1946’da bu kapsamda bir anlaşma imzalanmış, anlaşmaya göre, Özbekistan Kazakistan’dan yerleşim bölgelerini kiralamıştır. Ancak, 1992’de kira süreci bittiğinde Özbekistan, bu bölgeleri Kazakistan’a geri iade etmek istememiştir (MGPK-Azia: 8 akt. Baycaun, 2003: s.66).
Günümüzdeki ciddi sınır sorunlarının ortaya çıkışı ise SSCB’nin dağılması ile birlikte olmuştur. SSCB’nin dağılmasından sonra devlet sınırları olarak belirlenen çizgiler, gerek sınırlar konusundaki uluslararası anlaşmaların hayata geçmesinin zaman alması, gerekse tarihi temellerinin olmaması nedeniyle, ilk başlarda idarî bölünme sınırı olmaktan öteye geçememiştir (Sürücü, 2002: 288). Sınır konuları müzakere edilmeye başlandığında ise sınırlar ile ilgili problemlerin en önemli sorun alanlarından biri olduğu görülmüştür. Bölgedeki ekonomik, güvenlik ve siyasi etkenler ise sınır sorunlarının çözümünü olumsuz yönde etkilemeye devam etmektedir. Sınır sorunlarının barışçıl yollarla çözülmesi zora girdikçe de bu durum bölge güvenliğini direkt olarak etkilemektedir. Özellikle sınır sorunlarının çözümü noktasında, tüm bölge ülkeleriyle ortak sınırı bulunan Özbekistan’ın, Orta Asya’da en yoğun nüfusa ve en gelişmiş askerî güce sahip olduğu da göz önüne alınırsa, sınır sorunlarının çözümünde kilit ülke olduğu rahatlıkla ifade edilebilir (Baycaun, 2003: 66- 67).
Bu kapsamda, Orta Asya’daki önemli toprak sorunları araştırıldığında, bu sorunlar arasında Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında Fergana Vadisi’nden kaynaklanan iki temel sorun olduğu görülecektir. Bu problemlerin ilki bölgede üç etnik grubun da çoğunlukta olduğu çeşitli anklavların (bir ülkede ada şeklinde bulunan başka bir ülkeye ait toprak parçası) bulunmasıdır (Rollan, 2004: 7). Diğer neden ise sınırların nereden geçtiği konusunda bölge ülkelerinin anlaşamamasıdır (Sultanov: 2001 akt. Baycaun, 2003: 67).
TABLO 1. FERGANE VADİSİNDE BULUNAN ANKLAVLAR
Anklav Alan m2 Nüfus Ülke Sınırdaş Ülke Yaşayan nüfus
Sokh 325 50.000 Özbekistan Kırgızistan Tacik
Shakhimardan 90 5.000 Özbekistan Kırgızistan Özbek
Vorukh 90 30.000 Tacikistan Kırgızistan Tacik
Kalacha 2 1.000 Özbekistan Kırgızistan Tacik
Barak 1 700 Kırgızistan Özbekistan Kırgız
Kairagach 1.5 190 Tacikistan Kırgızistan Özbek
Sarvak 15 1300 Tacikistan Özbekistan Özbek
Jangy-Aiyla 1 300 Özbekistan Kırgızistan Kırgız
Kaynak: Bichsel, 2009: 20