HAYÂ ÜÇ KISMA AYRILIR – Kocatepe Gazetesi

İslam âlimleri hayâyı çeşitli şekillerde tasnif etmişlerdir. İmam Maverdî hayâyı üç kısma ayırır:
“1- Allah’tan utanmak, 2- İnsanlardan utanmak,  3- Kendi nefsinden utanmak.”
Maverdî, Allah’tan utanmayı şöyle tanımlar: “O’nun emirlerini yerine getirmek ve yasaklarından sakınmaktır.”
Rasûlullah (s.a.s), bir gün ashaba, “Allah’tan gerektiği gibi hayâ ediniz” demişti. Onlar, “Yâ Rasulallah, Allah’a hamd olsun, hayâ ediyoruz” cevabını vermeleri üzerine, “Gerçek hayâ o değildir. Fakat gerçek anlamda Hakk’tan hayâ eden başını (baçtaki duyu organlarını) ve başın (içindeki düşüncelerini) korusun, karnını ve karnının ihtiva ettiğini (yeme ve içmesini) kontrol etsin, ölümü ve musibetleri hatırlasın, âhireti isteyen dünya hayatının süsünü terk etsin, böyle yapanlar Allah’tan hakkıyla hayâ etmiş olurlar” buyurmuştur.
Rivâyete göre Alkame b. Ulase, “Ya Rasulallah, bana nasihat et” deyince Hz. Peygamber (s.a.s) “Kavminin etkileyici kişilerinden utandığın gibi Allah’tan da utan” buyurmuştur.
Hayâ ehli elini haramdan, dilini yalandan, gözünü harama bakmaktan koruyan insandır. Hz. Ali “Erkeğin tesettürü göz kapaklarıdır” buyurmuştur.
Hayâ ehli aynı zamanda İhsan ehlidir. Allah’ı görür gibi yaşar. Kendisi Allah’ı görmese de Allah’ın kendisini gördüğünün bilincindedir. Nitekim bir âyet-i kerimede Cenâbı Allah: “(İnsan) Allah’ın kendisini görmekte olduğunu bilmiyor mu?”(el-Alak, 96/14.) buyurmaktadır. Rasulullah (s.a.s) de ünlü Cibril hadisinde, ihsanı, Allah’ı görüyormuşçasına ibadet etmek olarak tanımlamış ve eklemiştir: “Sen O’nu görmesen bile O seni görür” Şüphesiz Allah’ın kendisini gördüğünün bilincinde olan bir kimse O’ndan utanır, O’nun emir ve yasaklarına karşı gelemez. Gerçek anlamda ihsan mertebesine ulaşan bir mü’min Allah’ı görüyor gibi bir hayat yaşayan ve her an O’ndan utanan insandır.
Kuşeyrî, “Ândolsun kadın onu arzu etmişti, eğer Rabbi’nin doğruyu gösteren delilini görmeseydi, Yusuf da onu arzu etmişti” (Yusuf, 12/24) âyetinin tefsirinde şöyle bir kıssa anlatıldığını nakleder: “Zeliha evinin bir köşesinde bulunan putun üzerini örtmüş (sonra hadi demiş), fakat Yusuf (a.s) sormuştu; “Şu yaptığın işin manası nedir?” Zeliha, “Puttan utanıyorum” deyince Yusuf, “senin puttan utandığından ziyade ben Hakk Teâlâ’dan utanmaktayım” demişti. Aynı konuya Kurtubi tefsirinde de yer verilmiştir:
“Ali b. Ebi Talib (r.a)dan rivayete göre Züleyha evin bir köşesinde inci ve yakutlarla süslü bir taç giydirilmiş, bir puta kalkıp bir örtüyle üzerini kapattı. Hz. Yusuf ona ne yapıyorsun? Diye sorunca, Zeliha: Bu ilahımın beni bu şekilde görmesinden utanırım deyince: Benim Allah’tan utanmam daha bir yaraşır, diye cevap verdi. Denildiğine göre Hz. Yûsuf evin tavanında: “Zinaya yaklaşmayın, o cidden bir hayâsızlıktır, kötü bir yoldur” (el-İsra, 17/32) buyruğunu yazılı olarak gördü.
İbn Abbas da der ki: Üzerinde: “Hiç şüphesiz üzerinizde bekçiler vardır” (el-İnfitar, 82/10) yazılı bir el göründü.
Bir başka kesim de şöyle demektedir: O Yüce Allah’ın ahit ve misakını hatırladı. Bir diğer görüşe göre ona: Ey Yûsuf! Diye seslenildi. Sen peygamberler arasında kayıtlısın, beyinsizlerin amelini mi işliyorsun!
Bir diğer görüşe göre Hz. Ya’kub’un suretini duvar üzerinde parmaklarını ısırmış, onu tehdit eder halde görünce durdu ve şehveti parmak uçlarından çıktı. Bunu da Katâde, Mücahid, el-Hasen, ed-Dahhâk, Ebu Salih ve Sa-id b. Cübeyr söylemişlerdir. (İmam Kurtubi, el-Câmiu li-Ahkâmil’l-Kur’an, Yusuf Suresi)
Allah’a karşı olan hayâsı, Yusuf (a.s)’ı fuhuş ve kötülükten korumuştur. Gerçekten de hayâ, özellikle Allah’tan utanma duygusu dinin kuvvetinden ve imanın sağlamlığından ileri gelmektedir. O nedenle Allah Rasûlü, “Hayâ’nın azlığı küfürdür (küfre götürür)” ve “Hayâ imandandır” (Buharî, İman, 16; Müslim İman, 57-59) buyurmuştur.