GAYRI MÜSLİMLER RAHATI VE HOŞGÖRÜYÜ TÜRKLERDE GÖRDÜLER
 İstanbul’da yaşayan gayri müslimler Bizansta görmedikleri dini hoşgörüyü ve rahatı  Türk idaresinde görmüşlerdir. Fatih Sultan Mehmed’in 857 (Milâdî 1453) yılında fetihten hemen sonra gayrimüslimler hakkındaki fermanını sadeleştirerek nakledelim:
1. Onlara din hürriyeti veriyorum, dinî tören ve âdetlerini daha önce uyguladıkları şekilde icrâ etmede serbest bırakıyorum.
2. Onların malları, zahîreleri, dükkânları, bahçeleri, çiftlikleri ve bütün malları dokunulmazdır. Keza kadınları, hizmetçileri, köleleri, cariyeleri de dokunulmazdır.
3. Onlar tarlalarını istedikleri tarzda ekebilecek, hiçbir sınırlama olmaksızın karada ve denizde seyahat edebileceklerdir.
4. Onlar belirlenen yıllık Haraç vergisini verecekler, biz de onların güvenliklerini ve mallarını korumayı garanti edeceğiz.
5. İbadet ve âyinlerini istedikleri tarzda yapabilecek, kutsal kitaplarını okuyabileceklerdir. Çan çalmayacaklardır. Biz, onların kiliselerini cami hâline getirmeyeceğiz, onlar da yeni kiliseler bina etmeyeceklerdir.
6. Zimmî vatandaşların tüccarları karada ve denizde ticaret yapabilirler. Onlar örfe göre gümrük vergisi öderler ve hiçbir müdahaleye maruz kalmazlar.
7. Biz, zimmîlerin çocuklarını askere almayız, kendi rızası olmadıkça onlardan hiçbir şahsı İslâm’a girmeye zorlamayız.
8. Onların kendi işlerini ve menfaatlerini takip edecek cemaat başkanlarını seçme hakları vardır.
9. Onlar angaryaya maruz bırakılmayacaklardır (yani ücreti verilmeden iş yapmaya zorlanmayacaklar).6. (Ahmed Akgündüz, ve Said Öztürk : Bilinmeyen Osmanlı, s. 430; Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999; Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlı Devleti Tarihi I-II, 422-423, İstanbul, Zaman Gazetesi Yay., 1999.)
Bernard Lewis’in 1990’lı yılların başında Türkiye’ye geldiğinde TRT muhabiri kendisiyle bir Tv röportajı gerçekleştirmiş ve ona şöyle bir soru sormuştu: 16, 17, 18 ve 19. asırlarda Osmanlı Devleti içinde seyahat eden, onlar hakkında seyahatnameler yazan birçok yazar var. Buna mukabil Türklerden Avrupa ülkelerini gezen seyyahlar bilmiyoruz. B. Lewis özetle şu cevabı verdi: “O asırlarda Avrupalıların Osmanlı topraklarında gezmelerine mâni bir durum yoktu. Çünkü devlet; hukuk ve kanun devleti idi. Avrupalılar müste’men olarak girebiliyor, her tarafta gezebiliyor, ticaret yapabiliyorlardı. Her din ve mezhepten olan seyyah kendi inancında olan topluluk ve mabedini, kendi dilini konuşan grubunu bulabiliyordu. Gurbet ve yabancılık hissetmiyorlardı. Ama bir Müslüman, o asırlarda canından vazgeçmeksizin herhangi bir Avrupa ülkesine girmeye cesaret edemezdi. Avrupa’da bağnazlık pek şiddetli idi.” (Suat Yıldırım;Marmara Üniv. İlâhiyat Fak. Emekli Öğretim Üyesi; syildirim@yeniumit.com.tr)