Nöbetçi Eczaneler
Türkçe bugün Dünya üzerinde yaşayan insanların yaklaşık 220 milyonu tarafından konuşulan önemli ve zengin bir dildir. En çok konuşulan dünya dilleri arasında Çince İngilizce, İspanyolca ve Hintçe’den sonra Türkçemiz gelmektedir. Bu derece yaygın bir dil olan Türk dilinde XIX. Yüzyıl ikinci çeyreği başlarından itibaren sayıları giderek artan bir şekilde gazete ve dergiler yayınlanmıştır. Yirminci yüzyıl başlarında ise Türkçe gazete ve dergi yayınlama faaliyeti daha da artmıştır.
Ülkemizde de XIX. Yüzyıldan öncede toplumun çeşitli katmanlarının haber ihtiyacını karşılamak üzere İstanbul ve İzmir’de bulunan yabancı elçilik ve temsilcilikler tarafından kendi dillerinde yerel mahiyetli gazeteler yayınlanmıştır.
Modern anlamda ilk Türkçe gazete Mısır valisi Mehmet Ali Paşa tarafından 1828 yılında Mısır’da yayınlanan “Vakayi-i Mısrıyye” gazetesidir. Onu İstanbul’da Sultan II. Mahmud’un emriyle 1831 yılından itibaren çıkarılmaya başlanılan”Takvim-i Vekayi”takip etmiştir. Günümüz gazetesi anlayışında yayınlanan ve resmi olmayan ilk gazete ise “Ceride-i Havadis”tir. XIX. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren günlük gazetelerle birlikte haftalık, Onbeş günlük ve aylık dergiler yayınlanmaya başlamıştır. İlk Türk dergileri Avrupa’da olduğu gibi bilimsel derneklerin yayın organı olarak ortaya çıkmıştır. Yapılan araştırmalar ilk yayınlanan derginin “Mecmua-i Funûn” olduğunu göstermektedir.1
Bu yazımızda XX. Yüzyıl ilk çeyreği itibariyle dünyanın birçok ülkesinde Türkçe olarak yayınlanmış olan gazetelerin bir dökümünü çıkarmaya çalıştık. Bunun içinde “Hallac-ı Mansur” üzerine çalışmalarıyla tanınan Fransız şarkiyatçısı Louis Massignon’un (1883-1962) “Annuaire Du Monde Musulman” adlı eserinin baskıları temel alınmıştır.2
Massignon’un genel olarak islam ve islam kültürü, Kur’an, hadis, felsefe, kelam, tasavvuf, dinler tarihi, Arap dili ve edebiyatı, etnoloji, sosyoloji, folklor, edebiyat tarihi, arkeoloji, islam sanatları ve mimarisi, islam ülkelerinin siyasi durumu hakkında çok sayıda çalışması bulunmaktadır.3
Massignon, yukarıda bahsi geçen “Annuaire Du Monde Musulman” adlı eserlerinde Müslüman dünyasına ilişkin istatistikî, tarihi, sosyal ve ekonomik konulara değinmiştir. Ayrıca Hindistan, Çin, Amerika, Fransa, Rusya, Cezayir, Lübnan, Bulgaristan, Romanya ve İran gibi… Çok sayıda Müslümanın da yaşamakta olduğu ülkelerde Müslümanlarca çıkarılan süreli yayınlara ilişkin bilgilere de yer vermiştir. Bu konuyla ilgili ilk kapsamlı çalışması 1925 yılına aittir.
Massignon’un eserinde gazete ve dergiler, genellikle alfabetik sıra ile dünyada yayınlandıkları şehirlere göre sınıflandırılır. Sonra sırasıyla süreli yayının başlığı, kullandığı dil, biliniyorsa editörünün adı ve mümkünse kuruluş tarihi ile tam adresi verilmektedir. Ancak biz buradaki yayınlardan o tarihte ülkemiz dışında Türkçe olarak yayınlananları derleyerek alfabetik şehir sıralaması yerine yayınlandıkları ülke başlığı altında sıralamayı uygun bulduk.
Şimdi Massignon’un verdiği bilgiler ışığında 1925 yılı temelinde dünyanın dört bir yanında Türkçe olarak yayınlanan bazı gazete ve dergilere bakalım:4
Amerika / New-York
Birlik Gazetesi
Azerbaycan / Bakü
Komünist Gazetesi: Latin harfleriyle Türkçe, Habib Cebiyev,
İktisat Haberleri Mecmuası: Aylık,
Şark Kadını Dergisi,
Ekinçi,
Hemkârlar İttifakının Mecmuası: Aylık,
Milliyet Mas’ilesi,
Yeni Yol,
Azerbaycan / Gence
Yeni Gence
Azerbaycan / Nahcivan
Şark Kapusu
Azerbaycan / Nuha
Şeki Fehlesi
Başkurtistan / Ufa
Başkurdistan: Başkurt lehçesinde,
Yeni Aoul: Kazan (Tatar) lehçesinde,
YâshYoqsol: Başkurt lehçesinde,
Bulgaristan / Razgrad
Deli Orman: Mahmud Necmeddin, haftalık,
Fransa / Paris
Mücahede: 1924,
Gürcistan / Tiflis
Yeni Fikir,
Dan Ulduzu,
Irak / Kerkük
Nadjma (Necme): haftalık,
Kazakistan / Kızılorda
Kazak,
Kıbrıs / Lefkoşa
Birlik: Fâzıl Niyazi, haftalık, 1924,
Söz: M. Remzi, haftalık, 1919,
Doğru Yol: haftalık, 1920,
Vatan: H. Cengiz, haftalık,
Kırım / Akmescit
Oku İşleri, Yeni Dünya, Yılkı,
Özbekistan / Buhara
Azad Buhara,
Özbekistan / Semerkand
Zerafşân,
Özbekistan / Taşkent
Kızıl Özbekistan, Kızıl Bayrak, Hak Yol, İnkilâb, Çolpan, Hakikat (Aylık olarak), Bilim Ocağı,
Tartaristan / Kazan
Kızıl Tataristan, Besnen Bayrak, Besnen Yol, İltchentche, Kızılşark Yaşları,
Türkmenistan /Aşkabad
Türkmenistan, Türkmeneli,
Yunanistan / Selanik
Yeni Asır: Ali Şevket, Günlük,1893
Yugoslavya / Üsküp
Hak: Haftalık, 1920.
Yukarıda sayılan ve Türkçe yayınlanan birçok gazete ve derginin yanında Moskova’da Türkçe-Rusça olarak yayınlanan İşçi; Saraybosna’da Türkçe-Sırpça olarak yayınlanan İrşad; Halep’te Türkçe-Arapça olarak yayınlanan Vakit gibi gazeteleri de ayrıca belirtmek yerinde olacaktır.
Massignon, 1925 yılı baskısında belirttiği Türkçe gazete ve dergilere eserinin 1930 yılı baskısında şu yayınları da ilave etmiştir.5
Bulgaristan / Orihevo
Ahali: Günlük,
Bulgaristan /Plovdiv
Dustelik: Ali Kemal, günlük,
Özbekistan /Buhara
Azâd Buhara: 1920, 3000 adet.
Maarif ve medeniyet: Aylık
Özbekistan / Hokand
Fergana: 4000 adet.
Özbekistan / Taşkent
Yanghi (Yeni) Yol,
Muştum (Yumruk): Satirik mizah dergisi,
Romanya / Silistre
Tuna –Dunarea: Günlük.
Suriye / Halep
Doğru Yol: 1926.
Vahdet: Nuri Genç, Günlük,1927,
Suriye / Şam
Musavver el Sahra: İsmail Hakkı,1926, 700 adet,
Yunanistan / Gümülcine
Yaren: H. Fehmi ve Tokatlı Mustafa Sabri, onbeş günde bir, 1927.
Yunanistan / İskeçe
Yeni Adım: Mehmed Hilmi.
Yine Üsküp’te Türkçe-Sırpça olarak yayınlanan Hak, Birlik, Sada-i Millet gazeteleri de Masssignon’un 1930 yılı listesinde mevcuttur.6
Listedeki mevcut yayınları genel olarak değerlendirdiğimizde, ülkemiz dışında Türkçe basının, Azerbaycan, Kazan ve çevresi (Tatar-Başkurt) ile Orta Asya’da (Özbek-Kırgız ve Kazak) yoğunlaştığını görmekteyiz.
Uzun yıllar Osmanlı idaresinde yaşadıktan sonra bağımsızlığını elde ederek imparatorluktan ayrılmış olan Cezayir, Tunus, Libya, Mısır, Lübnan, Arabistan gibi ülkelerde Türkçe yayınlara rastlanmazken, istisna olarak Şam ile Halep’te Türkçe-Arapça ve Balkanlarda Türkçe-Sırpça olarak yayınlanan birkaç gazete ve dergiye rastlıyoruz.
Bu durumun aksine imparatorluktan ayrılıp özellikle İngiliz, Fransız, İtalyan ve Rus egemenliği altına giren bölgelerde idareyi elinde bulunduran bu ülkelerin dillerinde yoğun bir şekilde gazete ve dergiler yayınlandığı göze çarpmaktadır.
Elbette Massignon’un temel aldığı 1925 tarihinden önce yayın hayatına başlamış, ancak çeşitli nedenlerden dolayı kapanmış veya yayın hayatına aralıklarla devam etmek zorunda kalmış daha başka onlarca ve hatta yüzlerce Türkçe gazete ve dergi mevcuttur.
Burada önemli olan husus, tüm dünya üzerindeki ülkelerde Müslümanlarca yayınlanmakta olan gazete ve dergilerin belkide ilk defa Massignon tarafından derlenerek bir liste haline getirilmiş olmasıdır. Massaignon’un aynı eser içinde bulunan ve ülkemizde yayınlanan gazete ve dergilere ilişkin tespitlerine sonraki yazımızda değineceğiz.
Dip Notlar:
1 https://dijitalkutuphane.mkutup.gov.tr/tr/periodicals erişim:19/05/2021
2 Massignon Louis, Annuaire Du Monde Musulman: Statistique, Historique, Social et Economique (Paris 1924, 1926, 1929 ve 1955)
3 “Massignon, Louis” maddesi, Faruk Bilici, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt:28, Ankara-2003, s.100-103”
4 Massignon Louis, “Annuaire Du Monde Musulman: Statistique, Historique, Social et Economique”, Seconde Édition (1925), (Paris,1926), s.352-370
5 Massignon Louis, “Annuaire Du Monde Musulman: Statistique, Historique, Social et Economique”, Troisième Édition (1929), (Paris,1930), s.51-77
6 Massignon, a.g.e.,Troisième Édition (1929), (Paris,1930), s.51-77
7 Lehçe farklarından kaynaklanan okuma ve yazma zorluklarından dolayı bazı gazete ve dergi isimlerinin yazılmasında eserde yazılı aslı kullanılmıştır.
Hasan Tahsin Günek
